‘We moeten van de Litouwers leren’
Sinds de Russische invasie in Oekraïne staat het onderwerp ‘weerbaarheid’ prominenter op de agenda. Maar op de vraag wie een noodpakket in huis heeft, wordt nog steeds lacherig gereageerd. Russische dreiging? ‘Ach, ver weg’, is de heersende gedachte. Als directe buurman van Rusland is die ernst in Litouwen wel doorgedrongen en proberen burgers zich te verweren. “We zijn het doelwit van een destabilisatiecampagne. Als wij niet sterk genoeg zijn, gebeurt hier hetzelfde als in Oekraïne.”
Tekst: kapitein Joris van Duin | Foto's: kapitein Joris van Duin
11 maart 2022 ging in Vilnius de boeken in als een stralend zonnige dag. Maar op het Onafhankelijkheidsplein naast het parlement heerste een sfeer van strijdvaardigheid. Honderden mannen en vrouwen werden beëdigd tot lid van de Rifle Men’s Union. Onder hen premier Ingrida Simonyte.
Crisissituaties
Dat de paramilitaire vrijwilligersorganisatie in drie weken tijd met tweeduizend mensen groeide, was bepaald geen toeval. Het was een indirect gevolg van de Russische inval in Oekraïne. Met vijftienduizend leden is de Rifle Men’s Union inmiddels bijna net zo groot als het Litouwse leger. De organisatie ondersteunt bij crisissituaties, zoals tijdens de coronapandemie.
‘Litouwen is voor de NAVO de kanarie in de kolenmijn’
“Leden betalen zelf voor hun uniform en wapen. Naast hun drukke bestaan, besteden ze elk weekend een dag aan de Union. Elke maand gaan ze een weekend op bivak en wekelijks staat een theorie-avond op het programma”, weet de Nederlandse ambassadeur Jack Twiss Quarles van Ufford. Sinds twee jaar zetelt hij in hoofdstad Vilnius en constateert dat de bevolking hier ‘wakker’ is. “Litouwen is voor de NAVO de kanarie in de kolenmijn. Na de inval van Rusland in Georgië in 2008, de bezetting van de Krim in 2014 en de invasie in Oekraïne in 2022, laat Litouwen ons weten: dit is pas het begin.”
Sabotageacties
Ook in andere landen nemen de zorgen over Rusland toe. Volgens Duitse inlichtingendiensten is Rusland tegen 2030 klaar voor een clash met de NAVO en zijn er nu meer spionage- en sabotageacties. “Kremlins destabilisatiecampagne richting het Westen is geen storm meer, maar een orkaan”, zei de Duitse chef Binnenlandse Veiligheidsdienst Thomas Haldenwang onlangs. Volgens hem is die dreiging richting Polen en de Baltische Staten groot.
‘Ze proberen ons buitenlandbeleid te veranderen’
In de residentie van de Nederlandse ambassadeur in Vilnius vertellen drie prominente Litouwers daarover. Onderzoeksjournalist Indre Makaraityte zag bij protesten tijdens en na de coronacrisis steeds dezelfde organisatoren. Ze bracht aan het licht dat die banden onderhielden met Moskou. “Ze hebben connecties met mensen van de FSB (Russische geheime dienst; red.) en mensen die desinformatiekanalen runden. Het narratief dat zij gebruikten, komt overeen met dat van het Kremlin. Ze proberen ons buitenlandbeleid te veranderen.”
Elfenleger
Litouwers laten dat niet zomaar gebeuren. Online is al jarenlang een strijd gaande met Russische nepnieuwsfabrieken, ook wel trollen genoemd, aan de ene en het Litouwse ‘Elfenleger’ aan de andere kant. “Poetin dwong mij een online warrior te worden”, zegt ‘Hawk’, voorman van dat Elfenleger. Hij wil alleen met zijn schuilnaam worden genoemd. “We zijn het doelwit van een destabilisatiecampagne. Als wij niet sterk genoeg zijn, gebeurt hier hetzelfde als in Oekraïne.”
‘We proberen zaadjes van twijfel te zaaien in de hoofden van Russen’
“Na de bezetting van de Krim in Oekraïne in 2014 was tachtig procent van de reacties onder nieuwsartikelen pro-Russisch. ‘NAVO bezet Litouwen’, ‘Litouwen is een vervallen staat’, dat soort onzin. Het leek alsof alles fout was aan Litouwen”, vertelt Hawk. “We besloten daar realistische, positievere reacties onder te plaatsen. Het werkte aanstekelijk en zo ontstond het ‘Elfenleger’.”
Sinds 2022 kiezen Litouwers zelf de aanval. Op berichtendienst Telegram begonnen Hawk en zijn collega-elfen een Russischtalig kanaal met geverifieerd nieuws over de oorlog in Oekraïne. “We proberen zaadjes van twijfel te zaaien in de hoofden van Russen. We zijn niet zo naïef te denken hiermee een revolutie te ontketenen, maar we groeien elke dag. We hebben nu tachtigduizend volgers.”
Desinformatie
Om mensen bewust te maken van Russische desinformatie, geeft Lukas Andriukaitis van de organisatie Civic Resilience Initiative daarover les. “Jongeren, ouderen en etnische minderheden zijn vatbaar voor nepnieuws. We proberen hen te leren wat desinformatie is en hoe ze dat kunnen herkennen.”
Hoe ziet dat er dan uit? Andriukaitis: “Als er bijvoorbeeld een ongeluk is gebeurd waarbij een NAVO-voertuig betrokken is, doen zij er een schepje bovenop. Dan schrijven ze bijvoorbeeld dat er een kind is omgekomen en dat de Litouwse regering dat verzwijgt. Op deze manier proberen ze de samenleving te destabiliseren. Of het effectief is? Dat is voer voor sociologen.”
Sovjetbezetting
De Russische dreiging is voelbaar in Litouwen. In het westen grenst de Baltische staat aan de Russische enclave Kaliningrad en in het oosten aan Belarus. Aan beide kanten versterkt Litouwen die grens. Sommige bruggen worden ter verdediging gesloopt. Ook worden barricades opgeworpen.
Het duistere verleden van de Sovjetbezetting tussen 1944 en 1990 speelt op de achtergrond een nadrukkelijke rol. Tienduizenden Litouwers kwamen na de Tweede Wereldoorlog in die periode om. Veel burgers werden gemarteld en gedeporteerd. Alleen al in de executiekamer van het voormalige KGB-hoofdkwartier in Vilnius schoot de geheime dienst meer dan duizend mensen dood. Dit gebeurde haast machinaal, na schijnprocessen. In 1990 werd Litouwen onafhankelijk.
Angst aanjagen
Herinneringen aan de Sovjetbezetting spelen volgens ambassadeur Twiss Quarles van Ufford een grote rol in de veerkrachtige houding van de Litouwse bevolking nu. “Het lukraak vermoorden van mensen en seksueel geweld tegen vrouwen om angst aan te jagen; het gebeurde op grote schaal. Die persoonlijke verhalen zijn binnen families van generatie op generatie doorgegeven. De geschiedenis wordt beleefd en doorleefd”, zegt hij. “Daarom is de bereidheid en strijdbaarheid onder burgers groot om bij de Rifle Men’s Union te gaan. Wij moeten daar in Nederland van leren.”
‘In onze kelder staan noodpakketten en watervoorraden’
Maar hoe breng je die weerbaarheid, met na de Tweede Wereldoorlog zo’n verschillende geschiedenis, in Nederland voor het voetlicht? De ambassadeur: “Dat is lastig. Hier word je erdoor beïnvloed. In onze kelder staan bijvoorbeeld wel noodpakketten en watervoorraden, voor het geval dat… Je moet dat uit het lacherige krijgen.”
Totale verstoring
“Kijk, het Rode Leger zal niet ineens Nederland binnentrekken bij Vaals. Maar wat doen we in situaties van totale verstoring? Bij aanvallen op internet- en telefoonverbindingen ligt alles plat, ook het betalingsverkeer. Wat is dan je back-up plan?”, werpt Twiss op. “Het is goed om na te denken wat je kunt doen, binnen het realistische en haalbare. Het idee van een risicovrije wereld is niet reëel.”
