Waarheid O 16 boven water

Biografie onderzeebootcommandant Anton Bussemaker

“Loop maar mee met hem naar de auto. Misschien is het wel de laatste keer dat je hem ziet.” Eind november 1941 neemt de dan 12-jarige Henk Bussemaker afscheid van zijn vader, luitenant ter zee 1 Anton Bussemaker. Onderzeebootcommandant op de Hr. Ms. O 16. Zeeheld in de strijd tegen Japan. Wiens nagedachtenis zijn zoon bijna 75 jaar na dato nog altijd vurig verdedigt, zo blijkt uit de samen met Janet van Klink geschreven biografie De Tegenaanval.

Over zijn vader praten valt Henk zwaar. Ook na 75 jaar zit de pijn nog altijd aan de oppervlakte. Een traan loopt over zijn wang. “Dat is de leeftijd hoor, vroeger had ik dat niet”, verontschuldigt hij zich. Maar hij is ook vol over de verrichtingen van zijn vader en diens bemanning. “Voor mij was hij de beste onderzeebootcommandant.”

Passie

Anton Bussemaker leefde voor de Onderzeedienst. En deelde die passie met zijn 3 zoons. In Soerabaja bezocht de kleine Henk eens de nieuwste onderzeeboot van zijn vader. “Het was oorlogstijd, dan kun je geen kleine jongetjes mee aan boord nemen”, weet Henk. Maar het gebeurde toch. “Niemand die wat zei hoor. Hij voerde het bevel over het gevaarlijkste wapen van de marine, dat vond ik natuurlijk geweldig mooi.”

Schaduw

Maar de naderende oorlog wierp zijn schaduw vooruit. Vader Bussemaker was aangeslagen door de dreiging van Japan. Henk wist wel waarom. Als 12-jarige spelde hij Jane’s Fighting Ships, het maritieme naslagwerk. “De Japanners hadden een enorme overmacht. Ik wist precies hoe sterk de Nederlandse vloot was ten opzichte van de Japanse. We waren volkomen machteloos.” 

Eind november 1941 neemt Anton afscheid van zijn gezin. Met Hr. Ms. O 16 gaat hij op patrouille in de Zuid-Chinese Zee. Op 8 december 1941 verklaart Nederland Japan de oorlog. In de ongelijke strijd deelt Bussemakers boot de eerste klap uit.

Gedurfd

De aanval van Hr. Ms. O 16 in de Baai van Pattani op Malakka in de nacht van 11 op 12 december 1941 is gedurfd. Ondiep water, een kwetsbare boot. Maar ook een vijand die zich veilig waant. Het verrassingselement gecombineerd met een sterk staaltje navigeren resulteert in het torpederen van 4 Japanse troepentransportschepen.

“De Japanners wisten niet wat ze overkwam”, legt medeschrijfster Janet uit. “Een onderzeeboot kon de baai toch zeker niet inkomen?” Het nieuws van de actie gaat dan ook de wereld over. Het eerste grote succes van de geallieerden na de aanval op Pearl Harbor, nog geen 4 dagen eerder. “De telefoon ging. Mijn moeder nam op”, herinnert Henk zich. “Ik was er altijd als de kippen bij. Fantastisch nieuws. Ik was zó trots. Op school werd ik gefeliciteerd.” 

Jobstijding

Maar de euforie rondom de O 16 verstomt al snel. Kort na de aanval loopt de onderzeeboot op een zeemijn. Alle opvarenden komen om. Op 1 man na. Kwartiermeester Cor de Wolf spoelt meer dood dan levend aan op een eilandje zo’n 80 kilometer van de plek waar de O 16 is gezonken. Na een monsterzwemtocht van 35 uur.

“Ik lag nog in bed toen een collega-officier van mijn vader binnenkwam”, vertelt Henk. “Hij had droevig nieuws.” Opnieuw stokken de woorden in zijn keel. “De gebeurtenissen tolden over elkaar heen. De ene jobstijding na de andere.”

Speculaties

Na de oorlog beginnen de speculaties over het lot van de O 16. Was de boot misschien op een Engelse zeemijn gelopen door een navigatiefout? “Ondenkbaar”, zegt Henk. “Mijn vader was een ervaren commandant, de eerste officier was zeer bekwaam. En de navigatieofficier (een reserve-officier uit de koopvaardij -red.) kende het gebied als zijn broekzak.” Toch ging die lezing de officiële rapporten én de geschiedenisboekjes in. 

Blazoen

Tot 1995. Een journalist van het AD belt Henk. Een onderzeebootwrak was gevonden, mogelijk de O 16. Maar niet op de plek van het Engelse mijnenveld. Dus kon het niet de O 16 zijn, vertelde de marine hem. Henk rook zijn kans om het blazoen van zijn vader op te poetsen. Hij schakelde de chef operaties van de Onderzeedienst in. Samen ondervroegen ze de wrakduiker. Conclusie: dit moést hem zijn.

Niet lang daarna stuurt de marine een identificatieteam naar de Zuid-Chinese wateren. Henk en zijn jongere broer Ton gingen mee. Na een halve eeuw kregen ze eindelijk zekerheid: hun vader was niet langer ‘still on patrol’. En de O 16 was dus inderdaad ten prooi gevallen aan een Japanse zeemijn. Het stuurwiel van de onderzeeboot wordt gelicht. En krijgt een ereplaats in de traditiekamer. Op verzoek van de broers Bussemaker komt ernaast een plaquette met de bemanningslijst. 

Eerherstel

Volledig eerherstel voor zijn vader en diens bemanning. Henk wil niets minder. Na de vondst van de O 16 stort hij zich op de archieven en de boeken over die periode. Bij de jaarlijkse herdenking van de Onderzeedienst in 2013 komt hij in contact met Janet. Haar oudoom, Jorinus Langerveld, is een van de 40 opvarenden die met Bussemaker op zee zijn gebleven. “Ik wist veel over geschiedenis, maar niet over mijn eigen familie”, verklaart ze haar drive.

Samen lossen ze hun ereschuld in en buigen zich over de biografie van Anton. Een vriend bestempelt Henks concept als ‘te technisch’.  Janet neemt de taak op zich de persoon achter de onderzeebootcommandant tot leven te wekken in het verhaal. “In het boek volg je hem zijn hele leven. Als je meer weet over iemands achtergrond begrijp je hem beter.”

Henk en de 57 jaar jongere Janet ontpoppen zich tot een creatieve twee-eenheid. “Wij vullen elkaar heel goed aan”, vertelt ze. En meer. Tussen de twee ontstond een hechte band, vertelt Janet.  “Mijn oudoom Jorinus heeft zijn familie niets kunnen geven, maar wel deze vriendschap.”