Tekst Bert van Elk
Foto boven: OVSE
Drijvende krachten VS en Rusland trekken zich terug
Sinds 2002 voeren de 34 lidstaten van het Open Skies-verdrag, waaronder de Verenigde Staten en Rusland, onder voorwaarden ongewapende observatievluchten uit boven elkaars grondgebied. Zo verzamelen ze informatie over militaire aangelegenheden. Doel van het verdrag is vertrouwen wekken en transparantie bevorderen. België, Nederland en Luxemburg zijn ook aangesloten en opereren als ‘one state party’. Vorig jaar trok de VS zich terug en Rusland kondigde op 18 juni definitief aan hetzelfde te doen. Daarmee viel de bodem onder het verdrag weg. Beleidsadviseur Wapenbeheersing van de Directie Internationale Militaire Samenwerking (IMS) Frank de Boer licht toe.
‘De tijd was niet rijp voor zoveel vertrouwen in elkaar’
1. Waar komt het Open Skies-verdrag vandaan?
“Open Skies was in 1955 tijdens de Koude Oorlog een idee van president Eisenhower als gebaar naar Rusland. De tijd was toen niet rijp voor zoveel vertrouwen in elkaar. Eind jaren 80 pikte president Bush senior het weer op. In 1992 zijn de eerste handtekeningen onder het verdrag gezet. Per 1 januari 2002 trad het in werking. Voor Nederland moest Defensie het uitvoeren: er moest worden gevlogen, militairen beschikbaar gesteld en materiaal gekocht. Uiteindelijk heeft het verdrag nu zo’n achttien jaar ‘geleefd’, de toekomst ervan is onzeker.”
2. Wat hebben we eraan?
“Voordelen van het Open Skies-verdrag zijn vooral de verhoudingen tussen de militairen onderling, ver weg van de politiek, naast de onbetwistbaarheid van observatiebeelden. Hier kan niets gefabriceerd of bewerkt worden. Zaken als transparantie, risicoreductie, vertrouwen en het voorkomen van misperceptie zijn niet in geld uit te drukken. Veiligheid is onbetaalbaar. Sinds een aantal jaren is het veiligheidsdenken ernstig aan erosie onderhevig.
‘Nog twee grote universele verdragen over wapenbeheersing’
Naast het Open Skies-verdrag zijn er nog twee andere grote universele verdragen over wapenbeheersing. De ene heet het Conventional Forces Europe-verdrag waar Rusland in 2007 haar deelname aan uitstelde, en ermee stopte in 2015. De andere is het Weens Document. Daarin doet Rusland het minimale en wenst niet te moderniseren.
Eén van de afspraken is bijvoorbeeld dat je een oefening met meer dan 13.000 man aanmeldt. Je moet dan een inspectie van andere landen toelaten. Volgens de Russische minister van Defensie waren er tijdens de laatste grote oefening aan de grens met Oekraïne 300.000 militairen betrokken. Maar hij bood geen mogelijkheid tot inspectie, ondanks een formeel daartoe ingezette procedure door Oekraïne binnen de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa).”
‘Vijf man voor uitvoering van wapenbeheersings- overeenkomsten’
3. Wat doet Nederland in de praktijk met het verdrag?
“Vanwege de kosten is het voor Nederland niet haalbaar om permanent een vliegtuig en een vliegbasis beschikbaar te stellen voor Open Skies-vluchten. Daarom werkt Nederland samen met België en Luxemburg. Het zogenoemde point of entry voor inkomende Open Skies-vluchten en van waaruit we missies vliegen, is vliegbasis Melsbroek in België. Daar is de kennis en kunde aanwezig om een camerapod onder een Hercules te hangen en ermee te werken. Samen met onze Benelux-collega’s zijn we het verdrag slechts passief gaan implementeren. Voor de vijf man die Defensie levert voor uitvoering van wapenbeheersingsovereenkomsten, is Open Skies slechts een deeltaak. Op de oorspronkelijke bemanning is ooit drastisch bezuinigd.”
Hoe gaan inspecties boven de Benelux in z’n werk?
Frank de Boer: “De OVSE waarschuwt ons op de donderdag- of vrijdagavond voorafgaand aan een observatievlucht. De maandag erop staat de observatiekist daadwerkelijk op Melsbroek. Op dinsdag stelt Defensie vervolgens, in overleg met de – militaire – luchtverkeersleiding, de vliegroute op.
Tijdens de vlucht zit er altijd een specialistisch team plus een militaire air traffic controller van het ontvangende land in het toestel. Doorgaans observeert men militaire objecten, maar ook Rotterdam, Vlissingen, Den Helder en Den Haag zijn ooit onderdeel geweest van observatie.
Na de vlucht gaat de verzegelde kist met de films naar een ontwikkellaboratorium. Samen kijken we vervolgens naar de opnamen. Beelden die niet volgens afspraak zijn gemaakt, worden verwijderd. Jaarlijks worden er één à twee Open Skies-vluchten boven Nederland gemaakt.”
‘De onderlinge sfeer is ijskoud’
4. Wat betekent het vertrek van de VS en Rusland voor de veiligheid van Nederland?
“De drie genoemde wapenbeheersingsverdragen zijn aan erosie onderhevig. Vertrouwen in elkaar is in het huidig tijdsbeeld ver te zoeken en incidenten liggen op de loer. Er wordt binnen de OVSE koortsachtig overlegd hoe we het vertrouwen in elkaar kunnen herstellen. Rusland zit bij deze vergaderingen, maar ziet de NAVO als bedreiging. De enhanced Forward Presence is bijvoorbeeld een rode lijn voor de Russen. De NAVO ziet het – puur defensief – als garantiestelling voor de veiligheid van de Baltische staten en Polen. In tegenstelling tot Rusland, die het ervaart als een actieve en agressieve houding van de NAVO. Wij veroordelen Rusland immers vanwege hun acties op de Krim en het bezetten van delen van Oekraïne. De onderlinge sfeer is dus ijskoud. De stellingen worden weer betrokken, zogezegd… Terug naar de Koude Oorlog?”
‘De kans is nul’
5. Kunnen de VS en Rusland nog op hun beslissing terugkomen?
“De VS zeker niet. Selectieve implementatie door de Russen is inmiddels de rode lijn van de VS geworden. Van maart tot november 2020 is er door de lidstaten van het Open Skies-verdrag van alles geprobeerd om de Amerikanen aan boord te houden, zonder succes. Open Skies-vluchten worden in de volksmond onterecht aangeduid als spionagevluchten, echter je bent er altijd zelf bij. President Biden wilde wel heroverwegen, maar kreeg onvoldoende steun binnen het US Congres. De Russen hebben inmiddels definitief hun keuze gemaakt; het is ‘einde verhaal’. Hun kans om nu nog rechtmatig boven de VS te observeren is nul en dat geldt na de zes maanden opzegtermijn ook voor Europa, Canada, Georgië en Oekraïne.”
