Vliegtuigbemanning stelt einde WOI vast

Dirk Starink schrijft boek over ‘luchtmachten’ in eerste wereldconflict

Boven het desolate en compleet verwoeste Belgische heuvellandschap vliegt een kleine tweedekker van hout en linnen: een RE.8 verkenningsvliegtuig van het RAF No.15 Squadron. Om 10.45 uur landt het op Auchy airfield in Frankrijk waar de bemanning rapporteert: geen vijandelijke vliegtuigen of artillerievuur. Een kwartier later, op het 11e uur van de 11e dag in de 11e maand van 1918 wordt in Compiègne de wapenstilstand tussen Duitsland en de geallieerden getekend.

Daar waar de militaire luchtvaart in 1914 amper in de kinderschoenen staat, zo ver ontwikkeld is het aan het einde van WOI. Over dat conflict, maar ook de ontwikkeling van het luchtwapen daarin is al veel geschreven, maar alleen in de landen die erbij betrokken zijn. In Nederland niet. “Het conflict leeft hier niet, heel anders dan in de ons omringende landen”, geeft Dirk Starink aan. “Dat zag je duidelijk op 11 november toen in veel landen het 100-jarige einde van de ‘Grote Oorlog’ groots werd herdacht. Alleen bij ons – vrijwel – niet. Maar als je wilt weten hoe de Nederlandse militaire luchtvaart zich ontwikkelt in het interbellum, tussen de 2 wereldoorlogen in, dan moet je weten hoe WOI verliep.”

Stof over

Luitenant-generaal b.d. Starink, die in 2005 als laatste Bevelhebber der Luchtstrijdkrachten (BDL) de dienst verlaat, promoveert in 2013 op de geschiedenis van de ontwikkeling van het Nederlandse luchtwapen tussen 1913 en 1939. ‘De jonge jaren van de luchtmacht’ komt uit onder de vleugels van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). “Daarin staat wel een bescheiden hoofdstuk over WOI, maar de rest gaat over Nederland. Ik had echter nog genoeg stof over om er meer over te schrijven.” In 2014 publiceert Starink hieruit een artikel in de Militaire Spectator, maar nog steeds blijft er veel materiaal over. “Ik dacht aan een essay dat ik wilde koppelen aan de 100e verjaardag van de 1e grote veldslag waarin een prominente plaats voor de ‘luchtmacht’ was ingeruimd: Verdun, 1916.”

NIMH

Goed plan, alleen is de uitgever waarmee het NIMH het meest samenwerkt in 2016 druk met andere boeken en de jaren erna ook. “Ik heb publicatie altijd via het NIMH gespeeld, want hun naam op de boekomslag is een belangrijk keurmerk.” Bij Geromy, een andere uitgeverij die het behoud van het luchtvaarthistorisch erfgoed hoog in het vaandel heeft staan, is wel publicatieruimte, zo leert een goed gesprek met uitgever Frank Venus en NIMH-historicus Erwin van Loo. Met het boek dat afgelopen 13 november werd gepresenteerd als resultaat. Starink: “Het NIMH is bij de totstandkoming onmisbaar. Het las kritisch mee en had bijvoorbeeld al veel beeldmateriaal, maar heeft daarnaast erg veel werk gestopt in de aanschaf van ontbrekende foto’s.”

1e militaire gebruik

Het boek is een samenvatting van bestaande buitenlandse literatuur over dit onderwerp, licht Starink zijn werk toe. “Ik heb me daarbij laten leiden door de vraag ‘wat zou een luchtmachter of een luchtvaartgeïnteresseerde willen of moeten weten over het ontstaan van het luchtwapen.” Dat begint al in 1909 op een luchtvaarttentoonstelling in Reims waar de ‘hele luchtvaartwereld’ is vertegenwoordigd. Daar komt voor het eerst de vraag voor militair gebruik aan de orde. De jaren daarop worden tijdens oefeningen – vooral in Frankrijk – de eerste toestellen gebruikt voor waarneming. “In die tijd, tussen 1912 en 1914, ontstaan dan ook de meeste legerluchtmachten.”

Luchtschepen

Het vliegtuig is bij de start van WOI slechts 11 jaar oud (1e vlucht gebroeders Wright in 1903) en het luchtschip 14 jaar. Want ook dat laatste speelt een rol in militaire luchtvaart. “De start van de oorlog gebeurt zelfs daarmee”, legt de voormalig BDL uit. “De Duitse invasie van België begint met de bestorming van Luik in augustus 1914, onder andere met steun van Zeppelins. Daar krijgt Nederland ook iets van mee, want ze vliegen over Maastricht op weg naar België waar ze hun bommen droppen.”

Dat doen de Duitsers ook boven Engeland, waar de Britten in eerste instantie machteloos tegenover staan. “Het eiland werd eeuwenlang beschermd door de Royal Navy. De Zeppelin vormt voor het eerst een serieuze bedreiging.” Na een Franse aanval op het Duitse Freiburg waarbij veel doden vallen, geeft keizer Wilhelm II toestemming ook Londen te bombarderen. Behalve het centrum, waar in Buckingham Palace familie van hem woont. Hij is namelijk getrouwd met een dochter van koningin Victoria…”

Nieuwe taken

De rol van het vliegtuig is in eerste instantie alleen die van verkenner en door de oorlog heen, blijft dat de belangrijkste. “Als de oorlog statisch wordt, de loopgravenoorlog, krijgt het vliegtuig ook andere taken. Zo zijn er van Noord-Frankrijk geen goede kaarten beschikbaar waarvoor men luchtfoto’s gaat gebruiken.” Zijn er troepenbewegingen, nieuwe loopgraven die duiden op een aanval? Vliegtuigbemanningen stellen het vast. Ook krijgen zij een rol in het coördineren van artillerievuur, want ieder hoog gebouw – meestal een kerktoren – is kapotgeschoten. “Waarnemen wordt aan beide kanten echter als hinderlijk beschouwd, want meestal volgen kort daarna de granaten van de artillerie. Zo ontstaan luchtgevechten, gevolgd door bombardementsvluchten. Alle luchtmachttaken zoals we die nu kennen, zijn toen bedacht.”

Van de Luftsperre – een loopgraaf in de lucht die niet best werkt, want je kunt er onderdoor of omheen vliegen... – tot de gigantische meermotorige bommenwerpers, azen, oprichting van de 1e echte luchtmacht (de RAF), de luchtvaartontwikkeling aan de andere fronten, en de bijna 200.000 vliegtuigen in WOI; alles staat beknopt maar volledig in dit boek. “Het is een goede entree als je verder wilt studeren”, besluit Starink.

Tekst: Arno Marchand
Foto’s: uit collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie