75 jaar Bevrijding

Deze 5 Nederlandse oorlogsfilms moet je gezien hebben

Tijdens de 75-jarige herdenking van de Tweede Wereldoorlog kijkt de Defensiekrant naar de betekenis van dit conflict. Welke invloed had de oorlog op de latere mens, techniek, politiek en cultuur. In deel 3 van deze 5-delige serie: 5 Nederlandse oorlogsfilms die het kijken waard zijn.

Ons beeld van de oorlog is misschien wel meer gevormd door films dan door werkelijke gebeurtenissen. De Internet Movie Database bevat alleen al ruim 2.200 films over de Tweede Wereldoorlog. Terugkerende thema’s zijn collaboratie, liefdesverhalen, verzet en de Holocaust. In de jaren 80 werden de meeste filmtitels geleverd en het was ook rond die periode dat het zwart-wit denken over de oorlog veranderde. 

De Defensiekrant bekeek Nederlandse oorlogsfilms en koos 5 films uit die opvielen

De eerste film: 'Niet tevergeefs' (1948)

In de eerste grote Nederlandse speelfilm na de oorlog duiken een communistische arbeider, liberale student en een joods echtpaar onder bij een gereformeerde boer. Het verhaal laat zien hoe deze mensen ondanks hun verschillende achtergronden weten samen te leven. Alhoewel de situatie snel dreigt te veranderen als 'Dolle Dinsdag' zich aandient. Volgens de aanwezigen staat de volgende oorlog alweer voor de deur. 

Bijbelse verwijzingen zijn er genoeg. Zo bevalt de joodse vrouw in het hooi van de stal, nadat de boer besluit zijn eigen zoon, een SS’er die de boel wil verraden, neer te schieten onder het prevelen van Bijbelverzen.

De film werd matig ontvangen, deels vanwege de vorm, die teveel aan het toneelstuk deed denken waarop de film gebaseerd was. De verzetskranten Trouw en De Waarheid brandden de manier af waarop het verzet was geportretteerd. Ruim 70 jaar later vinden wij het toch een bijzonder tijdsdocument.

De bekendste film: 'Soldaat van Oranje' (1977)

Vraag een Nederlander een oorlogsfilm te noemen en hij zegt waarschijnlijk: "Soldaat van Oranje". De muziek van Rogier van Otterloo is inmiddels legendarisch. Met zijn pakkende titel en sterrencast, was dit de internationale doorbraak van regisseur Paul Verhoeven en acteur Rutger Hauer. 

De film is gebaseerd op de biografie van Engelandvaarder Erik Hazelhoff Roelfzema. In de film heet Erik Hazelhoff echter 'Erik Lansdorf' en volgen we zijn belevenissen en die van zijn studentenvriendenkring, waarvan aan het eind van de oorlog nog 2 mensen leven. De rest is gedood of gesneuveld. 1,5 miljoen bezoekers zagen de avonturenfilm die zowel werd gelauwerd als neergesabeld. Met de jaren is de kritiek minder geworden, met name omdat de film de eerste is waar het beeld van het vastberaden verzet en de gemene Duitser wordt betwist. Er zitten verschillende tinten grijs tussen wit en zwart.

De film met de Oscar: 'De Aanslag' (1986)

Regisseur Fons Rademakers maakte in 1963 de oorlogsfilm ‘Als twee Druppels Water’, naar het boek ‘De donkere Kamer van Damokles’ van W.F. Hermans. Ruim 20 jaar later verfilmt hij nog een oorlogsboek en sleept daarmee meteen Nederlands eerste Oscar voor een niet-Engelstalige film in de wacht. 

‘De Aanslag’ speelt zich maar gedeeltelijk af in de Tweede Wereldoorlog. Het verhaal gaat over de verwerking van die oorlog. Anton Steenwijk is een tiener wanneer voor het huis naast zijn ouderlijk huis een NSB’er wordt doodgeschoten. Als vergelding worden echter niet de buren, maar zijn ouders en broer vermoord door de Duitsers en gaat hun huis in vlammen op. Anton probeert het hele gebeuren te vergeten, maar wordt gedurende zijn leven geconfronteerd met mensen die hem aan de aanslag herinneren. Harry Mulisch, schrijver van het oorspronkelijk boek, vond de verfilming geslaagd. Het scenario volgt het boek bijna 1 op 1. Naast de Oscar wint de film een Golden Globe.

De duurste: 'Zwartboek' (2006)

Paul Verhoeven komt in 2006 met 'Zwartboek'; zijn tweede bioscoopfilm over de bezettingstijd. Hierin combineert de regisseur bijna alle bekende thema’s in 1 personage. Carice van Houten speelt Rachel Stein; een joodse die ontsnapt aan de Duitsers, onderduikt, in het verzet gaat, voor die zaak aanpapt met een (gematigde) SD-officier en na de oorlog wordt gezien als verrader. In tegenstelling tot ‘Soldaat van Oranje’ kiest Verhoeven niet voor een heldenepos, maar voor een rauw beeld van antisemitische verzetsmensen en beroofde joodse slachtoffers.

Critici vonden dat Verhoeven teveel onderwerpen in de film probeerde te stoppen. Het publiek leek het weinig uit te maken. 4 maanden na de première van de duurste Nederlandse film ooit (budget bijna 18 miljoen euro, red.) hadden 1 miljoen mensen 'Zwartboek' gezien. Het betekende bovendien de internationale doorbraak van Carice van Houten, die later een rol kreeg in de oorlogsfilm 'Valkyrie' met Tom Cruise.

De nieuwste: 'Bankier van het Verzet' (2018)

Na een aantal zelfkastijdende jaren leek het Nederlandse volk weer zin te hebben in een pure verzetsheld. Het wordt het verhaal over Wally van Hall (Barry Atsma), de ‘bankier van het verzet’. Samen met zijn broer Gijs (gespeeld door Jacob Derwig) weet hij een constructie op te zetten, waardoor hij geld kan lenen aan het verzet.

Onder de ogen van NSB’er Rost van Tonningen (Pierre Bokma), die als directeur van De Nederlandsche Bank is aangesteld, sluist hij miljoenen uit de Rijkskluizen weg. Vrij Nederland noemde de film 'een historische kermis van bedenkelijk allooi'. De Volkskrant vond de film ‘spannend, versimpeld, maar prima vermaak’. 400.000 bezoekers zagen 'Bankier van het Verzet' in de bioscoop. De productie won 5 Gouden Kalveren en was de Nederlandse inzending voor de Oscars. De film haalde de shortlist uiteindelijk niet.