Tekst Mariëtte de Nijs
Foto sergeant Jan Dijkstra
Defensieredacteur gooit hoge ogen als ‘regelneef’
‘Marie zette iedere ochtend een beker klaar, voor als haar man zou terugkeren’
De Woerdense melkboer Jan van Elk nam het in de Tweede Wereldoorlog op tegen onrecht. Met onderduikers, zowel in huis als in een ander aangekocht pand, namen hij en zijn vrouw Marie grote risico’s. Zo’n 75 jaar later krijgt het echtpaar de eer die hen toekomt. Met dank aan defensieredacteur én neef Bert van Elk.
Jan en Marie's moed om op te staan tegen uitsluiting, eindigde dramatisch. Bij een grote operatie tegen het verzet vielen de Duitsers op 25 augustus 1943 het pand binnen. Ze pakten 16 tot 18 Joodse onderduikers op en 3 tot 5 leden van de verzetsgroep de Oranje Vrijbuiters waarvan Jan lid was. Diezelfde dag arresteerde de Sicherheitsdienst ook Jan. Hij werd naar het Oranjehotel in Scheveningen gebracht en na veroordeling verbleef hij in 4 verschillende concentratiekampen, eindigend in Dachau. Daar stierf hij 25 februari 1945 door uitputting. 38 jaar oud.
Beker voor de melk
Marie, die de dans ontsprong, wachtte na de oorlog tevergeefs op haar man. Dagelijks zette ze een beker voor hem klaar. Voor de melk, die hij straks nodig had om aan te sterken… “Na de oorlog was er geen enkele aandacht voor de inval aan de Rijnstraat of mijn vader”, vertelt de inmiddels 82-jarige dochter Wil Vernet-Van Elk. “Dat heeft mijn moeder Marie de gemeente Woerden altijd verweten. Ze zei wel eens: er wordt naar NSB'ers meer omgekeken dan naar ons.”
Maar Jans nobele daden zijn niet vergeten en Woerden maakte het uiteindelijk meer dan goed. En wel dankzij neef Bert, Woerdenaar in hart en nieren en al ruim 30 jaar werkzaam als redacteur bij Defensie. Hij tekende het verhaal van zijn oom op in het boek ‘Jan van Elk, melkman, verzetsman’. De biografie resulteerde vorig jaar in een herdenkingsplaquette op het pand waar het drama zich voltrok.
“Als kind wist ik al wat oom Jan in de oorlog had gedaan”, vertelt Van Elk. “Het was een gegeven. Iets waar ik nooit over nadacht, óók niet toen ik bij Defensie ging werken. Pas de geschiedenisstudie die ik als dertiger volgde, wakkerde het vuurtje over de familiehistorie aan.”
Hoge onderscheiding
De ultieme erkenning ontving het echtpaar Van Elk op 1 november op het Kasteel van Woerden. Tijdens een indrukwekkende met muziek omlijste plechtigheid reikte de Israëlisch ambassadeur Naor Gillon postuum de Yad Vashem-onderscheiding uit aan Jan én Marie. De hoge onderscheiding wordt toegekend aan mensen die Joden hebben gered, onder meer tijdens de Holocaust.
Kroon op werk
Het eerbetoon voor zijn oom en tante is de kroon op het werk van Bert van Elk. Het kostte hem jaren om dat voor elkaar te krijgen. “Israël eiste meerdere verklaringen uit 1e hand. Ik had die van de bakkerszoon die brood leverde aan de Rijnstraat. En van mijn nicht Wil natuurlijk. Maar Israël achtte 2 getuigenverklaringen onvoldoende voor toekenning van de Yad Vashem-onderscheiding”, aldus de defensieredacteur.
Maar dan krijgt Bert een e-mail van een bibliothecaresse uit Zaandam die net de autobiografie van ene Marion Bienes heeft gelezen. Bienes meldt dat zij in de oorlog ondergedoken zat in Woerden bij Jan van Elk. De Zaandamse stuit vervolgens op de website van Van Elk… Een in de schoot geworpen cadeautje. De herinnering geeft Bert nog steeds vleugels. Bienes blijkt overleden maar haar zoon, openbaar aanklager in Israël, is volledig op de hoogte van zijn moeders verhaal. Michael Horowitz’ verklaring legt gewicht in de schaal. De toekenning van de Yad Vashem staat!
Lief klein meisje
Dat de Yad Vashem-onderscheiding óók haar moeder vermeldt, betekent veel voor Wil. Want die liep net als haar vader groot gevaar. In haar huis, notabene tegenover een kazerne vol Duitse militairen, zaten ook onderduikers. Zoals de 4-jarige Lotte. Wil: “Ik heb een foto dat mijn moeder met mij, mijn broer Jan en Lotte in de Voorstraat wandelt. Door dat te doen, nam ze veel risico.” Wil herinnert zich ook die keer dat er een Duitser in huis was. “Hij nam Lotte op schoot en zei dat hij thuis ook zo'n lief klein meisje had. Hij wist niet dat ze Joods was.”
‘Een Duitser nam het kleine meisje op schoot, maar wist niet dat ze Joods was’
Maatschappelijk betrokken
Het is een understatement Bert van Elk maatschappelijk betrokken te noemen. Hij heeft veel betekend voor de gemeente Woerden. Los van boeken en publicaties over de stad, zag in 2005 dankzij hem een monument voor oorlogsslachtoffers het licht. En in 2012 verrees in het naburige Harmelen door zijn toedoen een monument voor verzetsstrijder Cor van Bemmel. Van Elk mag de toegekende Yad Vashem-onderscheiding op zijn conto bijschrijven. Oom Jan en tante Marie zouden trots zijn geweest op neef Bert.
