Morele kompas in de war

Een kras op je ziel

Het knaagt aan je geweten. Nachtenlang lig je er wakker van. Niet zomaar een paar dagen, maar weken, máánden. Schuldgevoel en schaamte overheersen. Had je het niet beter anders kunnen aanpakken?

Militairen op missie komen soms voor morele dilemma’s te staan. Ze doen of laten soms dingen die sterk indruisen tegen hun diepgewortelde opvattingen over goed en kwaad en over wat rechtvaardig is en wat niet.

Klein jongetje

Zo hielp verpleegkundige Niels tijdens zijn missie in Afghanistan een klein jongetje met ontstoken brandwonden. Hij geeft hem een zuurstofmasker en legt een infuus aan. De medische spullen zijn eigenlijk niet voor locals. Daar mag hij officieel alleen de eigen troepen mee helpen. Terwijl Niels met zijn commandant een plan maakt om het kind naar een ziekenhuis te vliegen, krijgt hij een andere militaire opdracht én de mededeling dat er te weinig helikopters beschikbaar zijn om ook het jongetje te vervoeren. Hij moet het kind loskoppelen van het zuurstof en infuus en vertrekken.

Als mens gefaald

In zijn boek ‘Oorlog in mijn kop’ zegt Niels daar later over: “Als verpleegkundige is dat niet te rijmen. Ik had een eed afgelegd als militair, maar ook als verpleegkundige. En dan moet je kiezen.”

Eenmaal thuis worstelt Niels met zichzelf. Hoe en waarom konden zaken als deze gebeuren? Wat had hij anders kunnen doen? Wat had hij anders móeten doen? Op militair gebied heeft hij tijdens zijn missie goed werk geleverd, maar als mens heeft hij gefaald. Vindt hij. Niels voelt zich schuldig en schaamt zich. Die gevoelens laten hem niet meer los.

Geschonden vertrouwen

“Situaties als deze kunnen je morele kompas in de war brengen”, zegt hoofdkrijgsmachtraadsman kapitein ter zee Erwin Kamp. “Je kunt last krijgen van Moral Injury.”

Als humanist deed Kamp onderzoek naar dit fenomeen dat hij per toeval op internet tegenkwam. “Het heeft raakvlakken met een posttraumatische stressstoornis (PTSS), maar is wel degelijk iets anders”, weet hij inmiddels. “PTSS gaat vooral over gevoelens van angst. Angst die optreedt bij herbeleving van levensbedreigende situaties. Het gaat dan om een geschokt veiligheidsgevoel. Bij Moral Injury gaat het om een geschokt gevoel van vertrouwen. In jezelf, in de ander of in ‘het systeem’ dat politiek of samenleving heet."

Vergeving

Die kras op je ziel gaat volgens humanist Kamp nooit meer weg. “Je kunt het niet genezen. Niet met therapie en niet met medicatie. Je moet het een plek geven en ermee leren omgaan.” Dat komt hard aan: geen manier om ervan af te komen. “Met jezelf in het reine komen is de enige manier. Jezelf, maar ook de ander vergeven.”

Dat je dat niet kan van de één op de andere dag, snapt Kamp ook wel. Het is een proces. “Mensen, wie dan ook, die onbevooroordeeld naar je luisteren helpen enorm”, weet hij inmiddels van diverse veteranen. “Het is fijn als je erkenning krijgt voor wat je is overkomen en gewaardeerd wordt om de mens die je bent. Steun van je omgeving en leren om de regie over je eigen leven terug te krijgen, zijn cruciaal. Vergeving is daarbij de sleutel.”

Geen erkend ziektebeeld

Moral Injury is binnen Defensie nog geen erkend ‘ziektebeeld’ zoals PTSS. Een term waar Kamp ook liever ver van blijft, want hij vindt het meer een zaak van het geweten van onze morele overtuigingen. “Ik constateer alleen dát het er is en ik denk te weten hoe je ermee kunt omgaan, maar ik ga niet over de ‘officiële’ zorg of eventuele financiële compensatie. Dat is echt iets voor de politiek en de defensietop om over na te denken.”