Tekst Jack Oosthoek
Foto sergeant Jan Dijkstra

Explosiegevaar! laat sensationele aanslag herleven

Misschien zijn het wel de grootste Amsterdamse helden ooit. Negen verzetsmensen plegen op 27 maart 1943 een aanslag op het hoofdstedelijk Bevolkingsregister. De bezetter pakt 22 man op en fusilleert er 12. De interactieve tentoonstelling Explosiegevaar! in het Verzetsmuseum in onze hoofdstad laat dit opmerkelijke stukje oorlogsgeschiedenis herleven. Alsof je er zelf bij bent. 

Op de betreffende avond van 27 maart is het aardedonker in Amsterdam. 9 kunstenaars en studenten, van wie sommigen in het verzet actief zijn als vervalsers van persoonsbewijzen, verkleden zich als politieagent of rechercheurs en dringen met een smoes het Bevolkingsregister binnen. Door dat te vernietigen, willen ze de Amsterdammers beschermen. Want de Duitsers gebruiken de informatie om mensen te vervolgen, onder wie Joden.

‘Galerij’ met namen van verzetsmensen, betrokken bij de aanslag.

Wat drijft mensen om een aanslag te plegen?

Geen doden

De verzetsgroep overmeestert de (Nederlandse) bewakers, verdooft ze en brengt ze naar het aanpalende Artis. Afgesproken is dat er geen doden mogen vallen. De persoonskaarten worden vanuit de archiefkasten op de grond gesmeten en met brandstof besprenkeld. Explosieven worden aangebracht, op de deur van het Bevolkingsregister hangen de verzetsmensen het bordje Explosiegevaar! en 2 uur later volgt de ontploffing. 

Kunstenaars en studenten, van wie sommigen in het verzet actief als vervalsers van persoonsbewijzen, hielpen mee de aanslag te beramen.

De uitslaande brand kleurt de hemel rood, maar het plan komt niet helemaal uit de verf. Slechts 15% van de kaarten verandert in as. Bovendien liggen kopieën in Den Haag opgeslagen. “Er bestond weinig ervaring met dit soort acties”, legt conservator van het Verzetsmuseum Karlien Metz uit. Zij stelde de expositie samen met Femke Burger samen.

Verraden

Nederland verkneukelt zich om de spectaculaire aanslag. De Duitsers echter ontsteken in woede en loven 10.000 gulden tipgeld uit. Dan gaat het mis. Trots op de aanslag kletst een betrokken verzetsman teveel; hij wordt verraden en slaat door tijdens zijn verhoor. De Duitsers pakken 8 van de 9 aanslagplegers op. Van de 6 kunstenaars die de aanslag beraamden, draaien er 3 de bak in. De anderen weten onder te duiken. 

De injectiespuit waarmee de bewakers van het Bevolkingsregister onder zeil werden gebracht.

Doodstraf

In totaal arresteert de bezetter 22 man. 12 van hen krijgen na een showproces de doodstraf en worden in juli 1943 gefusilleerd. Dat werpt de vraag op of de aanslag het risico waard was. Metz zou graag zien dat de bezoeker van Explosiegevaar! daar zelf over nadenkt. De tentoonstelling is bedoeld om je hersens te pijnigen over de vele vragen en dilemma’s rond de aanslag. Wat drijft mensen om een aanslag te plegen? Hoe ver ga je om je idealen te verwezenlijken? Welke risico’s kleven er met het oog op misbruik aan het opslaan van persoonsgegevens?

‘Je loopt als het ware door een stripverhaal’

Veel geluid

Om je daarbij te helpen liggen bij de entree van Explosiegevaar! koptelefoons klaar. Wanneer je ‘inlogt’ hoor je de stem van onder anderen acteur Eric Corton die de vele facetten van de aanslag belicht en de bezoeker vragen voorlegt. 

Links de afscheidsbrief die verzetsman Gerrit van der Veen aan de vooravond van zijn executie aan zijn dierbaren schreef. Rechts een foto van aanslagpleger Cees Honig die de oorlog wel overleefde.

In de interactieve aanpak ook veel geluid. Zo hoor je de kunstenaars discussiëren over het gebruik van geweld. Geweerschoten illustreren de executie. Verder is er bij de aanslag gebruikt materiaal te zien en de afscheidsbrieven die de 12 verzetsmensen aan de vooravond van hun executie schreven aan hun dierbaren. De wanden van de expositie worden opgesierd door levensgrote striptekeningen van tekenaar Rob Worst. “Je loopt als het ware door een stripverhaal”, legt Metz uit. 

Explosiegevaar! duurt tot 11 november. Zie ook explosiegevaar.verzetsmuseum.org