Vervlogen Tijden: kruisvluchtwapens die nooit kwamen

Beeld ‘vanaf de andere kant van het hek’ van vliegbasis Woensdrecht

Als je de periode niet bewust hebt meegemaakt, dan zal de gemiddelde bezoeker van vliegbasis Woensdrecht het niet door hebben. Maar de entree van de huidige basis, is de toegang tot het Amerikaanse deel uit midden jaren 80. In die tijd vestigde zich de 486th Tactical Missile Wing (TMW) op de basis. Nou ja, bijna dan, want tot een volledige uitrol kwam het niet. De basis was er wel bijna klaar voor. Hoe twee luchtmachters die roerige tijd beleefden, vertellen ze in deze (lange) Vervlogen Tijden.

Terug naar de Koude Oorlog, 1979; NAVO versus Warschau Pact. De Sovjet-Unie plaatst SS-20 nucleaire middellange afstandswapens, gericht op het West-Europa. Met het zogenoemde NAVO-dubbelbesluit reageren de landen van het bondgenootschap. Ze komen overeen dat de Verenigde Staten op diverse plaatsen in West-Europa ‘Ground Launched Cruise Missiles’ (GLCM, spreek uit als glik’um, red.) plaatst. Bases voor deze kruisvluchtwapens in Groot-Brittannië (Greenham Common en Molesworth), Italië (Comiso), Duitsland (Wüschheim) en België (Florennes) zijn al geselecteerd en de laatste moet in Nederland komen. Maar waar? De Peel wordt het meest genoemd, maar op 28 juni 1983 wordt – redelijk – bij verrassing Woensdrecht de ‘voorgenomen plaatsingslocatie’.

Woensdrecht is een klein dorp met 9.000 inwoners, dat een grote verandering wacht als er 1.100 Amerikaanse militairen neerstrijken met zo’n 1.400 gezinsleden. Wel ruimte genoeg op de basis die sinds de sluiting voor militair vliegverkeer in 1968 als ‘slapend’ te boek staat. Dat is overigens allerminst het geval met belangrijk werk aan straalmotoren voor alle luchtmachttypes.
Nog diezelfde avond is er een bijzondere vergadering van de Gemeenteraad in het – door de enorme belangstelling van pers en demonstranten – veel te kleine Woensdrechtse gemeentehuis. Kapitein Loe Baltussen, voormalig redacteur van de Vliegende Hollander, krijgt opdracht vanuit Den Haag om namens de Directie Voorlichting (DV) in burger de vergadering als toehoorder bij te wonen.

Bureau Voorlichting

Vanaf het moment van bekendmaking verschuift de zeer actieve vredesbeweging zich voor een deel van Amsterdam en Den Haag naar het kleine Woensdrecht. Baltussen blijft bij de vliegbasis betrokken. In september 1983 treedt de nieuwe commandant Rob Emmerik aan. Hij wil graag een professionalisering van het Bureau Voorlichting op Woensdrecht en vraagt Baltussen daarvoor. “Ik vond het prima om dat op te zetten.” “Het was een enerverende zaak, want mijn leiding zat in Den Haag. Die bepaalde hoe en wat, tegen de wens van commandant Emmerik in. Dat was een moeilijke situatie. Operationele leiding en voorlichting zijn twee heel verschillende zaken. Wij gingen juist met heel veel zaken naar buiten, met de zegen van DV.”

Kantelpunt

Baltussen zal op 2 april 1984 beginnen, maar met de vele demonstraties is een dag eerder al hulp nodig. “Dus ik op de fiets naar de basis: demonstranten voor het hek, de marechaussee en andere ordetroepen aan de andere kant. Emmerik was duidelijk: ‘Tot het hek en niet verder’. Ik heb toen alle mediamensen meegenomen de basis op om ze foto’s te laten maken van wat wij als defensiepersoneel zien. Dat had nog nooit iemand gedaan. Díe beelden gingen heel Nederland door, want dat had men nog nooit gezien.”
En dit was nog maar het begin. Na de grote demonstratie in Den Haag met ruim een half miljoen mensen, groeit ook het protest rond Woensdrecht. Het wordt een kantelpunt. Kampen worden ingericht. Demonstraties rondom de basis worden harder, hekken doorgeknipt. “We hadden zelfs een eigen hekwerk reparatieploeg”, zegt Baltussen. De basis is volledig omsingeld en alle toegangen zijn geblokkeerd.

Goedpraten

‘Als bierflesjes leeg zijn, gaan ze als bommetjes richting het basispersoneel en het regeringsvliegtuig dat bij Fokker staat’, noteert Baltussen in zijn memoires die hij dertig jaar na dato bundelt in ‘Tot aan het hek - en niet verder.’ ‘Schromeloze vernielingen, basisbetredingen, brandstichtingen en kliederacties op en rond de vliegbasis tot op de startbaan aan toe, aannemersbedrijven die op Woensdrecht werken, lopen gevaar en zelfs bomaanslagen op een industriegebied in Bergen op Zoom.’ “Opmerkelijk wat mensen die tegen wapens zijn, goedpraten voor eigen gebruik”, zegt hij. “De kosten liepen in de miljoenen.”
Emmerik is het zat. Het hek rond de vliegbasis is achttien kilometer lang en bestaat uit niet meer dan anderhalve meter hoge paaltjes met 4 rijen prikkeldraad. Omdat er nog geen definitief plaatsingsbesluit is, wil de basiscommandant geen schop de grond in voor een ander hek, dus komen uit heel Nederland voorraden concertina’s en honderden extra hulptroepen.

Woensdrecht Express

“Ik had als voorlichter maar één taak: zorgen dat het werk op de vliegbasis kon doorgaan”, vervolgt Baltussen. “Maar dat lukte dus niet altijd. Beveiliging, daar stonden we voor, maar de handvol LB’ers (Luchtmachtbewakers, red.) was niet voldoende, ook niet met steun van de marechaussee. Zelfs het personeel van het Depot Straalmotoren – geen bewakers dus – draaide mee en dan nog redden we het niet. Vanuit het hele land kwam steeds meer personeel helpen bewaken, de zogenoemde Woensdrecht Express.”
Als op 1 november 1985 het definitieve plaatsingsbesluit valt, start de bouw van het nieuwe hek in 1986, enkele maanden later; het hek zoals het er nu nog uitziet. Daarbinnen verrijst de Base Support Area, zeg maar de Amerikaanse basis. Daar weer binnen valt de GAMA, de GLCM Alert and Maintenance Area. Hét gebied dus waar de kruisvluchtwapens in drie shelters komen te staan.

Kogel

Kort daarna wordt Hans Schut (80) basiscommandant. Hij komt van de luchtmachtstaf in Den Haag. “Daar kreeg ik na een jaar te horen: ‘Je moet naar Woensdrecht.’ ‘Waarom? Wat heb ik daar te zoeken?’ Ik denk omdat ik als Commandant 3^e Groep Geleide Wapens affiniteit met raketten had. Maar kruisvluchtwapens zijn geleide wapens met een straalmotor! Wat ik op Woensdrecht aantrof waren vooral bouwkundigen en veel bouwactiviteiten. Alleen Nederlanders. Amerikanen waren er nog niet. En aan de buitenkant van het hek veel demonstranten. Ik vond dat ze best recht van demonstreren hadden, maar afsluiten van de vliegbasis, dat accepteerde ik niet. ‘Ik ga die poort in en uit als ik dat wil’, maakte ik de leider van hen duidelijk. Dat is nooit een probleem geweest. En ook: ‘Niet over het hek of schade veroorzaken. Dan zijn de problemen voor jou. Niet klagen als je een kogel in je been krijgt’. Ik heb alles gedaan om dat te voorkomen.”

'Geen moer mee te maken'

Schut knoopt vanaf de basis geregeld een praatje aan met de demonstranten. “Voor de band, maar ik maakte ze ook duidelijk hoe men op de vliegbasis naar hen keek. ‘Ze beschouwen u als aanhanger van Stalin en haten u daarom’, gaf ik hen aan. ‘We werken hier namelijk voor úw veiligheid.’ Ik wist precies wat er aan de andere kant van het IJzeren Gordijn stond en was daarom voorstander van de plaatsing.”
Toch komen er wel eens demonstranten over het hek. “Dan werden ze gearresteerd en de politie liet ze meteen weer vrij. Daar werd ik boos om! Dus ik in contact met de officier van Justitie die aangaf dat dit de procedure was. ‘Geen moer mee te maken’, liet ik hem weten. ‘Ik probeer te voorkomen dat ze voor hun ballen worden geschoten en jullie laten ze meteen weer los. Kom nou!’ We kwamen tot een compromis van vier dagen vast. Daarmee konden we beide leven. Ik had maar één opdracht: de boel niet laten escaleren. En dat is gelukt.”

Als Schut eind 1985 de eerste Amerikanen met ‘projectleider’ lieutenant colonel Brian Fullerton verwelkomt, maakt hij met hem goede afspraken. “Zorg dat alles via mij loopt, dus niet op eigen houtje actie ondernemen, dan hou ik alles van je rug af. Ieder zijn verantwoordelijkheden. Met hem bijvoorbeeld afgesproken dat ze binnen de GAMA bleven. Nou, dat is prima gegaan. We hadden een goed onderling vertrouwen.”
Op 1 oktober 1986 is de installatie van het hoofdkwartier van de 486th TMW die Schut samen met Fullerton, dan inmiddels waarnemend commandant, uitvoert. Tijdens de officiële oprichtingsceremonie op 28 augustus 1987 neemt colonel Fred Miller het commando over. In dat najaar werken al 650 Amerikanen op Woensdrecht. Maar lang zijn ze er niet. Op 8 december tekenen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie het Intermediate-Range Nuclear Forces (INF)-verdrag. Daarmee eindigt ook het bestaan van de 486th TMW op Woensdrecht. Wat in aanbouw was, wordt afgebouwd, nieuwe bouw komt niet meer van de grond. Op 31 augustus 1988 neemt de wing officieel afscheid van Nederland.

Aandenken

"Geen enkele basis in Nederland kent zo’n roerige periode als Woensdrecht", besluit Baltussen, nu 72 jaar. “Van de zeven dagen in de week zat ik er zes op Woensdrecht. Die tijd heeft geen enkel gezin in de gemeente ongemoeid gelaten. Ik heb me nooit onveilig gevoeld, maar geïntimideerd werden we wel degelijk. Bijvoorbeeld door het noteren van kentekens. De media probeerden we steeds een slag voor te blijven in plaats van reactief te handelen.
Alle mensen van de vliegbasis die er bij betrokken zijn geweest, zouden eigenlijk een aandenken moeten hebben, zó enerverend was die periode, vooral bij de LB. Het was levendig, ja zéker. Met een bepaalde lichtval zie door de huidige verf nog steeds beschilderingen van 30 jaar geleden…”

Tekst: Arno Marchand, met dank aan de aantekeningen van Loe Baltussen
Foto's: uit archief Nederlands Instituut voor Militaire Historie