Terugkijker

Het is weer tijd voor een blik op de kalender. In de rubriek 'Terugkijker' richten we het vizier om de week op een bepaalde gebeurtenis uit het verleden. Van militair-historische aard en gebeurtenissen waarbij Defensie betrokken was, maar ook situaties met globale impact. 

Om het ‘o ja’-gevoel op te roepen, maar ook omdat we in deze jachtige tijd gebeurtenissen vaak zo snel vergeten en weinig stilstaan bij ons verleden. In deze vijfde editie zoomen we in op 18 maart 1584: de dood van Ivan Vasiljevitsj, ofwel het einde van ‘Ivan de verschrikkelijke’.

Rusland kent een traditie van alleenheersers. President Vladimir Poetin heeft hele reeks tirannen als voorgangers gehad. Van alle Russische tsaren is de allereerste, Iwan IV ’de Verschrikkelijke’, wellicht de beruchtste.

Toch weet hij Rusland met zijn onverschrokkenheid tot een hele grote natie te maken. En ondanks al de verschrikkelijke moorden stonden talloze mensen huilend aan het graf van de tsaar. Wie was hij? Wat dreef de intelligente Rus tot waanzin?

Driejarige vorst

Ivan wordt in 1530 geboren als zoon van Grootvorst Vasili III. De man sterft al in 1533, waardoor Ivan op driejarige leeftijd als grootvorst op de troon terecht komt. Als zijn moeder vijf jaar later wordt vermoord, breekt op het paleis een enorme machtsstrijd uit. Ivan en zijn dove broer Yuri worden door de bojaren die op het paleis wonen (leden van de feodale aristocratie, red.) verwaarloosd en sterven bijna van de honger. De kinderen groeien bovendien op in een tijd dat moord, martelingen en verbanningen in Rusland aan de orde van de dag zijn.

Het is waarschijnlijk de woede jegens de bojaren en angst, achterdocht en de agressie die de intelligente Ivan z’n karakter veranderen. Zo is hij pas dertien jaar als een bojaar illegaal de macht probeert te grijpen en Ivan de man levend laat opeten door hongerige honden. Hij gebruikt zijn macht om vrouwen te verkrachten en burgers onder meer op te hangen en levend te begraven.

Liefde

Op 16 januari 1547 wordt Ivar als zestienjarige tot de ‘tsaar aller Russen’ gekroond. In datzelfde jaar trouwt hij met Anastasia Romanov, vermoedelijk zijn enige grote liefde, die zijn wrede gedachten enigszins in toom weet te houden. Aanvankelijk houdt Ivan zich vooral bezig met vreedzame hervormingen en vernieuwingen. Hij voert onder meer de boekdrukkunst in, hervormt het rechtssysteem en verbetert handelsrelaties met andere landen. Zijn populariteit onder het volk groeit.

Keerzijde

Maar aan het succes komt langzaam een einde. Ivan streeft naar buitensporige gebiedsuitbreiding in het westen en de Baltische landen, maar raakt al gauw in oorlog met Zweden, Polen-Litouwen en de Duitse Orde. Dat resulteert in een oorlog die niets oplevert en de Russische economie en het leger ruïneert. De plotselinge dood van zijn vrouw Anastasia in 1560 drijft hem verder tot waanzin.

Zuiveringen

Ivan is ervan overtuigd dat zijn vrouw is vergiftigd door de bojaren. Hij komt de aanslag niet te boven en zijn (geestelijke) gezondheid gaat snel achteruit. Volgens de overlevering wordt hij volkomen paranoïde en steeds gewelddadiger. Jaren van dood en verderf volgen. Als alleenheerser laat hij gruwelijke zuiveringen uitvoeren met extreem veel geweld. Het verhaal gaat dat Ivar zoveel mensen ombrengt dat er een rivier buiten haar oevers treedt omdat er zoveel lijken in liggen. Het kost vele tienduizenden mensen het leven.

Waanzin

Noem het waanzin, zenuwinzinkingen of radeloosheid; Ivar vertoont meer krankzinnig gedrag. Regelmatig rent de tsaar gillend door de straten van Moskou. Volledig in paniek verscheurt hij z’n kleren, trekt haren uit z’n hoofd en roept om zijn overleden vrouw. Geen van zijn andere zes vrouwen kan het leed van de dood van Anastasia verzachten.

Mishandeling

In 1581 lijkt het extreme gedrag tot een hoogtepunt te komen, als Ivan zijn zwangere schoondochter vermoord. Als Ivar jr. verhaal komt halen ontstaat een ruzie. Ivan de Verschrikkelijke mishandelt zijn zoon zo hevig, dat de jongen enkele dagen later aan zijn verwondingen overlijdt. Ivan zelf beweerde overigens dat zijn zoon was vermoord door de bojaren.

Spelletje schaak

Het einde van Ivan de Verschrikkelijke is gelukkig niet filmisch te noemen. Hij overlijdt op 18 maart 1584 op 54-jarige leeftijd tijdens of net voor een spelletje schaak. Een beroerte. Of toch vergiftigd door de bojaren? Zoon Fjodor is troonopvolger, maar vanwege een verstandelijk handicap niet in staat te regeren. De echte macht ligt bij diens zwager en voogd, de bojaar Boris Godoenov. Als Fjorors halfbroer oud genoeg is om te regeren, wordt die dood aangetroffen met doorgesneden keel. Volgens Boris Godoenov heeft hij dit tijdens een epileptische aanval zelf gedaan. Godoenov riep zich daarop uit tot tsaar.

Bron: Microbiology (Erasmus MC), Ivan de Verschrikkelijke (auteur Sergej Eisenstein), Historiek.nl