Marineman kwam nooit meer thuis

Familiegeschiedenis en oorlogstragedie in boek ‘Dirk en Agaath’

Zijn trouwpak hing al klaar, maar marineman Dirk de Jong mocht het kostuum nooit dragen. De matroos der 1e klasse kwam in 1945 als krijgsgevangene om op het Indonesische eiland Sumatra, waarna zijn verloofde Agaath de Ruijter stierf van verdriet. Het is de tragische familiegeschiedenis die Frits Kool (76) vastlegde in zijn boek ‘Dirk en Agaath’. “Pas nu alle informatie op een rijtje staat, dringt echt door wat er met Dirk is gebeurd.”

Nòg ziet Frits Kool het grote portret van zijn overleden ‘oom’ Dirk voor zich, hangend in de voorkamer van zijn grootouders in Den Helder. Het zijn scherven herinneringen van toen hij een kleuter was. Dirk was een marineman, omgekomen bij de Slag in de Javazee in 1942; dat was het verhaal. Thuis werd er verder niet over hem gepraat, noch over zijn geschiedenis. Totdat Kools zoon Sander, luitenant ter zee der 1e klasse, in 2015 als adjudant van de Commandant Zeestrijdkrachten afreisde naar Indonesië om een herdenking van de zeeslag bij te wonen.

“Meteen dacht ik: dat is waar Dirk om het leven is gekomen”, vertelt Kool vanuit zijn huis in Den Bosch. Hij waagt er een internetzoektocht aan. “Ik belandde op de website van de Oorlogsgravenstichting. Wat bleek? Dirk was niet in 1942, maar in 1945 om het leven gekomen. 3 jaar na de slag. Niet op zee, maar op Sumatra. Heel opmerkelijk; het prikkelde mij. Ik wilde weten: wat zit hierachter? En als ik eenmaal bezig ga, ben ik niet meer te temmen.”

Informatie metselen

Kool pluist internetbronnen uit, ploegt door boeken heen en bezoekt musea. Hij verzamelt puzzelstukjes in zijn zoektocht naar de geschiedenis van Dirk en diens verloofde, Kools tante Agaath de Ruijter. Telkens als Kool een antwoord vindt op een van zijn vragen, duikt er een nieuw vraagstuk op. Kool: “Probleem is natuurlijk dat er nauwelijks mondelinge informatie is, enkel van verre nabestaanden.”

Toch ontdekt hij het ene na het andere interessante feit. Via de familie ontvangt hij bijvoorbeeld de krijgsgevangenenkaart en Dirks Staat van Dienst. “Zo bouw je voort, metsel je alsmaar de informatie aan elkaar. Ik was aanvankelijk van plan enkel de geschiedenis van Dirk uit te zoeken. Vervolgens ben ik de boel gaan opschrijven, omdat ik het anders vergat. Dus ging ik aan de slag met het toetsenbord; en nu ligt er een boek”, glimlacht hij.

Geliefden met geduld

Het resultaat is een reis door de eerste helft van de twintigste eeuw met de levenslustige Dirk, die op zijn zeventiende bij de Koninklijke Marine gaat. Dirk is matroos der 2e klasse bij de Onderzeedienst als hij in 1935 Agaath de Ruijter ontmoet. Een jaar later verloven ze. Maar de zee lonkt… De geliefden worden in 1937 voor 2 jaar gescheiden door internationale wateren, als Dirk (inmiddels matroos der 1e klasse) naar Nederlands-Indië vaart. Brieven gaan over en weer tot augustus 1939, wanneer Dirk weer aanmeert in Nederland.

Eindelijk is het stel herenigd. Ze zoeken een huis in Den Helder, denken hun trouwplannen uit. De toekomst lacht hen toe. Het geluk is echter van korte duur. Op 28 augustus 1939 wordt de algemene mobilisatie afgekondigd. Dirks verlof wordt ingetrokken en hij meldt zich op de marinehaven, waar hij geplaatst wordt op de lichte kruiser Hr.Ms. Sumatra.

Afscheid voor eeuwig

Deze keer is het afscheid van Dirk en Agaath voor eeuwig. Wanneer in 1942 de Slag in de Javazee verloren gaat en de Japanners Nederlands-Indië innemen, belandt Dirk in krijgsgevangenschap. Jarenlang dachten Kool en zijn familie dus dat Dirk bij de zeeslag het leven liet. “Ik ontdekte verder dat hij uiteindelijk te werk werd gesteld aan de Pakan Baroe-spoorlijn op Sumatra. Dirk stierf op 7 augustus 1945, op 29-jarige leeftijd, in een kamp. Nederland was reeds bevrijd. 8 dagen later capituleerde Japan. Op die dag werd ook de spoorweg afgerond. Er heeft nooit een trein overheen gereden.”

Gesloopt door verdriet

Wat opvalt aan de geschiedschrijving over de spoorlijn? “De koelheid waarmee de boeken reppen over deze historie en, aan de andere kant, de emoties die de gebeurtenissen oproepen. Jarenlang heeft ook Dirk verschrikkelijke ontberingen moeten doorstaan. Zware arbeid onder erbarmelijke omstandigheden, terwijl hij onder hondse behandeling stond. Vluchten was geen optie. Het is enorm aangrijpend. Het bericht van zijn dood was een schok voor Agaath; zij kon het niet geloven en ging naar het Ministerie van Marine in Den Haag om de waarheid te horen. Zij werd gesloopt door verdriet en overleed in 1948.”

Vragen blijven knagen

Het project laat Kool ook niet onberoerd. “Ik behandelde het in eerste instantie als een koel onderzoeksproject, maar het verhaal roept veel emoties op. Bij mij en bij anderen. Ik kreeg al snel appjes van familieleden die het boek met tranen in de ogen uitlazen. Pas nu alle informatie op een rijtje staat, dringt echt door wat er met Dirk is gebeurd.”

Met zijn geschiedkundige graafwerk weet Kool de waarheid van Dirk boven water te krijgen. Kool gaf 75 jaar na zijn tragische dood een gezicht aan Dirk, de man die ooit enkel een portret was in de voorkamer van zijn grootouders. Toch zijn er nog steeds vragen die blijven knagen, aldus Kool. “Dan lees ik weer een anekdote of belt er iemand op…. En ligt er weer een nieuw stukje dat in de puzzel past. Eigenlijk is het verhaal van Dirk, ook zo lang na de oorlog, nooit helemaal af.”