Tekst Kapitein Saminna van den Bulk
Foto TNO, Saana Isojunno, Eirik Grønningsæter
Software SAKAMATA beperkt milieuschade voor zeezoogdieren
Sonar: onmisbaar bij onderzeebootbestrijding, maar potentieel schadelijk voor de zeezoogdieren die in het ruime sop zwemmen. Om het gebruik van onderwatergeluid te coördineren en milieuschade zoveel mogelijk te voorkomen, neemt de marine binnenkort het vernieuwde systeem SAKAMATA in gebruik.
Van orka tot potvis: onder water ‘kijken’ zeezoogdieren met hun oren. Voor hun navigatie en communicatie is geluid van levensbelang. Sonar kan dit verstoren, vertelt doctor Frans-Peter Lam, werkzaam op de afdeling Acoustics and Sonar bij onderzoeksbureau TNO. “Het gaat om incidentele meldingen, maar nog in 2018 was er een massastranding van zeezoogdieren in de Atlantische Oceaan na het mogelijke gebruik van sonar. Wat het geluid precies teweegbrengt bij de dieren is nog onduidelijk, al lijkt sonar niet direct voor gehoorschade te zorgen.”
Diepduikende soorten
Wat Lam en z’n collega’s in studies wel te weten zijn gekomen is dat vooral diepduikende soorten hun levenspatroon aanpassen door het geluid. “Ze stoppen tijdelijk met eten of gaan weg uit hun leefgebied. Dit kan de dieren fataal worden als dit meermaals gebeurt. Ook zijn er soorten die in paniek lijken te raken door het geluid. Doordat ze in hun vlucht de diepte opzoeken, kan er duikersziekte optreden.” Door snelle drukveranderingen ontstaan er dan stikstofbelletjes in de bloedbaan, met mogelijk de dood van het dier tot gevolg.
‘Pings’ onder water
Nederlandse fregatten zenden een zogenoemd laagfrequent sonargeluid uit. Deze hoogvermogen sonar ‘pings’ zijn nodig om vast te stellen of en waar de stille onderzeeboten zich bevinden. Defensie is overigens niet de enige partij die zorgt voor herrie in het water. Ook bijvoorbeeld de seismische industrie, hei-activiteiten voor de aanleg van windparken op zee en drukke zeeroutes verstoren het zeeleven.
Stoplicht
Daarom maakt TNO in opdracht van Defensie SAKAMATA. “Het softwareprogramma helpt de marine om sonarapparatuur op een veilige manier in te zetten. Het is een database met daarin de veelvoorkomende operatiegebieden van de marine. Met één druk op de knop geeft het programma voor iedere locatie onder andere aan hoe het geluid zich daar manifesteert en welke zeezoogdieren je in het gebied kunt verwachten. En dus mogelijk kunt verstoren.”
Dit hoeft overigens niet per se tijdens de operatie: ook tijdens de planning is het programma te gebruiken. Na invoering van de operatiedetails verschijnt een stoplicht. “Rood betekent een negatief advies voor de operatie, groen een go en oranje staat voor een discussiegeval”, vertelt kapitein-luitenant ter zee Onno Grefen. Hij werkt bij de afdeling Maritieme Systemen van de Defensie Materieel Organisatie, onderafdeling onderwatergevechtstechnologie, en is expert op het gebied van onderwater geluid.
Risico
Alles is natuurlijk afhankelijk van wat je van plan bent te doen met sonar in een bepaald gebied. Verschillende parameters zijn van invloed op de risicoanalyse. Zo is de exacte locatie van groot belang. Zo bevindt de spitssnuitdolfijn zich graag aan de randen van de continenten waar de diepteverschillen groot zijn. En laat die soort nu erg gevoelig zijn voor sonar.
“Het is mogelijk mitigerende maatregelen te treffen. Bijvoorbeeld door het vermogen van de sonar naar beneden bij te stellen. Zo krijgen de zoogdieren de tijd om een rustiger gebied op te zoeken. Je kunt ook de plaats van de oefening aanpassen of de duur van de aanwezigheid in het gebied verkorten.”
Verantwoord sonargebruik ligt volgens kapitein-luitenant ter zee Grefen in handen van de commandant. “Het staat Defensie als militaire organisatie vrij sonar te gebruiken, maar dit is niet vrijblijvend. We doen er alles aan milieuschade zoveel mogelijk te voorkomen. Is er sprake van operationele noodzaak, dan kan de commandant de adviezen uit SAKAMATA naast zich neerleggen.”
Afgestoft
Helemaal nieuw is het gebruik van SAKAMATA overigens niet. De Nederlandse fregatten zijn al sinds 2008 uitgerust met de software. Maar de voorlaatste update was al tien jaar oud. Grefen vertelt: “In de nieuwste update is de database van zeezoogdieren aangepast. De software bevat nieuwe kaarten met meer details, diepte-informatie en ook beschermde gebieden worden vermeld. Daarnaast is de interface gebruiksvriendelijker en het systeem werkt sneller.”
Naast de software-update is er een nieuw voorschrift uitgebracht. Deze ‘Instructie verantwoord gebruik van actieve sonar’ moet de commandanten handvatten bieden bij de inzet van sonar.
Butskop
Aan de update ligt een berg aan onderzoek ten grondslag, zegt Lam. “De afgelopen tien jaar zijn we een stuk wijzer geworden over het leven van de zeezoogdieren en de invloed van sonar”, benadrukt Grefen. “Zo blijken orka’s, hoewel het zelf jagers zijn, een stuk gevoeliger voor het geluid dan bijvoorbeeld grienden (na orka’s de grootste dolfijnensoort, red.). De butskop (ook, niet toevallig, een spitssnuitdolfijn) viel op omdat die soort er bij het horen van de sonar als een speer vandoor ging. Kortom, diens gedrag was echt verstoord. Zo gaan we steeds beter begrijpen hoe hun wereld in elkaar zit en vooral hoe we sonar binnen veilige marges kunnen gebruiken.”
Zonder einde
Momenteel is Lam ook betrokken bij een onderzoek van vijf marines uit het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Frankrijk, Noorwegen en Nederland naar de invloed van sonar op verschillende walvissoorten. Defensie investeert actief in vervolgonderzoek. “En zolang de kennis groeit is SAKAMATA nooit af”, glimlacht Lam. “We hebben nog een hoop te onderzoeken.”
Wanneer beschikbaar?
De nieuwe software wordt naar verwachting deze maand ter beschikking gesteld aan de Nederlandse marineschepen. Hierna volgt dit jaar een bijeenkomst voor de gebruikers van SAKAMATA, waarin alle nieuwe features worden toegelicht.
