Tekst kapitein Jessica Bode
Foto Studio 38C

Bijzondere oefensetting met échte casus

Het is voor het eerst sinds de krijgsraad te velde van het KNIL in 1949 dat de Mobiele Rechtbank van Defensie onlangs weer bijeen kwam voor een rechtszaak. In oefensetting weliswaar, maar het maakt wel duidelijk dat deze vorm van rechtspraak erg belangrijk is.

Met het scherpe geluid van schuivende stoelen op de achtergrond gaat het publiek staan.  De militaire rechtbank komt binnen: échte militair rechters stappen de binnenplaats op. Klaar staan de Officier van Justitie en de geacteerde verdachte met z’n raadsman. Iedereen, op de verdachte na, is reservist. Ze betreden geen statig gerechtsgebouw in een van de grote steden, maar staan ergens in de heuvels van Heilig Landstichting. De plaats waar oud-premier Dries van Agt jarenlang woonde.

Als de leden van de rechtbank de binnenplaats betreden gaat iedereen, zoals het hoort, staan.

Soek

Het Nijmeegse landschap doet denken aan een Arabische soek (markt), met Iraakse huisjes van wit leisteen en een willekeur aan stenen op de grond. In werkelijkheid zijn we in Museumpark Orientalis, het oudste openluchtmuseum van Nederland met verschillende themadorpen uit de oudheid en het verre oosten.

De oefenzitting van de Mobiele Rechtbank vindt plaats in Museumpark Orientalis. Het proces wordt regelmatig verstoord door nieuwsgierige locals (zie balkon) die willen weten wat er gebeurt.

De militaire rechtbank

Tot 1990 werden militairen berecht door een Krijgsraad, bestaande uit militairen. In 1991 kwam daar met de wet militaire strafrechtspraak verandering in. Nu is de berechting van militairen ondergebracht bij de militaire kamer van de rechtbank Gelderland, met zowel civiele rechters als militaire leden. De rechtbank is bevoegd om misdrijven, gepleegd waar dan ook ter wereld, te berechten. In bijzondere situaties kan echter een zogenaamde mobiele rechtbank worden ingesteld, geheel bemenst met reserve militairen, zoals in deze oefening.

Wachtdelict: veiligheid van operatie en eenheid in gevaar gebracht

Wachtdelict

De casus van vandaag is weliswaar nagespeeld, maar wel één die in 2008 daadwerkelijk werd behandeld bij de militaire kamer van de rechtbank Gelderland. Een sergeant-1 heeft tijdens zijn uitzending in Chora (Afghanistan) zijn taak als wachtcommandant verzuimd. Hij zou tussen 00.00 en 01.00 uur de wacht overnemen, maar lag toen te slapen. Daarmee heeft hij volgens de Officier van Justitie de veiligheid van de operatie en de eenheid in gevaar gebracht. Hij wil de militair vervolgen als signaal dat een wachtdelict onacceptabel is.

De Officier van Justitie spreekt de leden van de rechtbank toe. Zij zijn allen in het dagelijks leven daadwerkelijk werkzaam voor de rechtbank, bij het Openbaar Ministerie of als advocaat. Zij zijn ook allemaal reservist.

Bedelende locals

De zaak wordt uitgebreid besproken. Niet in een keurige zittingzaal van een grote rechtbank met airco, keurig opgestelde stoelen, tafels, en geluid- en videosysteem, maar in een provisorisch opgebouwde rechtszaal met wat bij elkaar geraapte tafels en stoelen op een binnenplaats. Bedelende locals verstoren de zitting zo nu en dan en in de lucht cirkelt een videodrone waarmee nieuwsgierigen proberen te zien wat hier nu precies gebeurt. Een situatie die zich prima zou kunnen voordoen in een missie- of crisisgebied.

Uitspraak

Bijna drie uur later (normaliter duurt dit twee weken), wordt de verdachte vrijgesproken. Conclusie? Vanwege operationele redenen mag er geen wekker worden gezet, waardoor de militair door z’n voorganger wakker gemaakt had moeten worden. In dit geval kan niet worden vastgesteld dat diegene dit fatsoenlijk heeft gedaan. En dan is er nog een cocktail van verzachtende omstandigheden, zoals slaapdeprivatie door extreem lange werkdagen van achttien uur, een zeer hoog dreigingsniveau en persoonlijke omstandigheden van de militair, die een doodziek zoontje thuis heeft.

Een impressie van de ‘zittingzaal’.

Situaties

De nagespeelde casus is een goed voorbeeld van een situatie waarin de Mobiele Rechtbank snel kan berechten. Activatie van de militaire rechtspleging te velde kan bijvoorbeeld gebeuren in missiegebieden om misdrijven direct op locatie af te handelen, zonder dat de militair per se gerepatrieerd moet worden.

‘Wat je eigenlijk wilt is een tik uitdelen en direct dóór’

 “Dan gaat het om militairen die fouten begaan, maar niet zó zwaar zijn dat ze hun werk niet meer kunnen afmaken. Repatriëring kost veel tijd en het missiegebied is een persoon kwijt”, begint lid van de Mobiele Rechtbank reservist luitenant-kolonel Hans Mathijsen. “Wat je eigenlijk wilt is een tik uitdelen en direct dóór.”

Orkaan

Anderzijds kan het instrument ook worden ingezet als het huidige rechtssysteem, om wat voor reden dan ook, faalt. Of bijvoorbeeld omdat de fysieke rechtbank is verwoest door een aanslag. Dat kan zijn tijdens een oorlog, een ziekte die in no-time tienduizenden levens eist of een natuurramp. Mathijsen verduidelijkt: “Stel. Bonaire wordt verwoest door een orkaan. Het bestuur is niet in staat de orde te bewaren. Inwoners gaan plunderen en het lokale rechtssysteem is niet in staat daar iets aan te doen. Er ontstaat een machtsvacuüm. De Mobiele Rechtbank is de laatste strohalm en kan dan de regie in handen nemen.”

Tweede Wereldoorlog

Hoewel de Mobiele Rechtbank, toen nog krijgsraad te velde, al sinds de Politionele acties in Nederlands-Indië niet meer bijeen is gekomen, is de inzet ervan anno 2022 dus niet ondenkbaar. Sterker nog, raadsman reservist luitenant-kolonel Buby den Heeten zou er graag al snel mee beginnen in missiegebieden. “Je kunt in rotatieschema best een mobiele rechtbank met een missie meesturen. De leden zijn reservist en kunnen aldaar prima een dubbelfunctie bekleden. En anders kun je deze rechtbank altijd nog invliegen.”

‘Er had veel ellende bespaard kunnen blijven’

Bespaard

Hij onderstreept zijn verhaal met het voorbeeld van de sergeant die z’n wachttaak misliep. “Die jongen is direct gerepatrieerd, kon z’n uitzending niet afmaken en is daarmee veel inkomsten misgelopen. En vergeet niet wat voor effect dat op de persoon en de rest van de eenheid heeft. Een jaar later werd deze jongen vrijgesproken, maar toen was het kwaad al geschied. Veel ellende had bespaard kunnen blijven als z’n zaak direct in Afghanistan was afgehandeld.”

Mobiele Rechtbank activeren

De ministers van Defensie en Justitie en Veiligheid kunnen besluiten tot activatie van de Mobiele Rechtbank. Dat kan ten tijde van een uitzonderingstoestand en/of voor berechting buiten Nederland.