Militair machtsvertoon aan grens Oekraïne

Wat gaat Rusland doen?

Rusland bouwt verder aan een enorme troepenmacht bij de Oekraïense grens. Voor trainingsdoeleinden, zegt Rusland. Om het land binnen te vallen, zegt Oekraïne. Wat kunnen we verwachten van dit geopolitieke en militaire steekspel?

Met de inval van de Krim door Rusland in 2014 en de steun van Russisch gezinde rebellen in het oosten van Oekraïne begon een langdurig conflict dat tot de dag van vandaag duizenden burger- en militaire doden kostte. Een loopgravenoorlog op Europees grondgebied. Ook Nederland heeft te maken met de situatie. MH17 werd boven de opstandige Oekraïense gebieden neergeschoten door een BUK-raket uit Rusland. Luhansk ligt bovendien dichterbij Utrecht dan Athene.

Russisch trauma

“Als we uitzoomen, kijken we naar de nasleep van de NAVO-beslissing uit 2008 om de deur open te zetten voor een lidmaatschap van Georgië en Oekraïne”, zegt Bob Deen, hoofd van het Clingendael Russia & Eastern Europe Centre. “Rusland beschouwt die mogelijke toetreding als een veiligheidsdreiging. Het land heeft geen duidelijke natuurlijke grenzen en heeft strategische diepte nodig voor de verdediging, in de vorm van bufferstaten. Oekraïne is er daar één van. Er bestaat nog steeds een trauma dat teruggaat tot de invallen door Napoleon en de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Met militaire druk probeert de Russische president Poetin deze politiek van invloedssferen en bufferzones nu af te dwingen.”

Veiligheidsdilemma

De houding van de Russen is deels retoriek richting het eigen volk, meent Deen. “Het verhaal van Poetin is: ’Wij zitten in een belegerd fort en je hebt onze regering nodig om het land te redden’. Tegelijkertijd is het ook een houding richting het Westen. Rusland wil niet als een regionale speler worden gezien, maar als een grootmacht die zoveel mogelijk op voet van gelijkheid opereert.” Toch is het gevoel van dreiging voor Rusland wel degelijk reëel, benadrukt Deen. “Wij snappen dat hier niet, omdat we geen plannen hebben om Rusland aan te vallen. Maar toch ontstaat een veiligheidsdilemma want wanneer wij ons bedreigd voelen door Rusland, versterken we wel de troepenmacht, zoals nu in de Baltische staten gebeurt. En Poetin zet sterk in op pariteit. Dus als wij troepen en raketten in Oost-Europa plaatsen, doet hij dat ook en vice versa.”

Oekraïne steeds sterker

Het gesprek afgelopen dinsdag tussen Biden en Poetin was voor Rusland dus erg belangrijk. Daardoor speelt Rusland op wereldniveau nog steeds mee. Maar dat is de diplomatieke kant. Militair laten de Russen met hun troepenopbouw zien dat ze bereid en in staat zijn om het buurland binnen te vallen. “Ze willen ons voortdurend nerveus houden, zodat we ze serieus nemen. Maar zelf worden ze ook nerveus omdat het Oekraïense leger steeds sterker wordt”, aldus Deen. “Rusland heeft in 2014 en 2015 twee keer tussenbeide moeten komen om de separatisten in Oost-Oekraïne te behoeden voor een nederlaag. Oekraïne heeft een grote eigen wapenindustrie; ze hebben geavanceerde Turkse drones aangekocht en de Verenigde Staten steunen het Oekraïense leger steeds openlijker, onder meer met Javelin anti-tankwapens.”

Lange aanvoerlijnen

Hans de Vreij was jarenlang Oost-Europacorrespondent voor de Telegraaf en volgt de lokale situatie nog op de voet. De Vreij nuanceert het nieuwsbeeld dat de Russen op de deur van de Oekraïne kloppen. “Men ziet nu Russische eenheden verzamelen op tweehonderd kilometer van de grens met Oekraïne. Wanneer die in beweging komen is dat snel duidelijk. Een oorlog is niet te voorspellen. Niemand had verwacht dat Rusland Georgië in 2008 echt zou binnenvallen, of de Krim in 2014. Maar Oekraïne is een gigantisch land en de aanvoerlijnen zijn lang. Ik vraag me af of de Russen zo’n grootschalige oorlog vol kunnen houden.” Sommige analisten denken dat een offensief in het zuiden, om de landverbinding te leggen met de Krim, tot de mogelijkheden behoort. De Vreij: “Maar ook daarvoor geldt, dat er dan een grote logistieke uitdaging ontstaat.”

Hardnekkig vijandbeeld

“Poetin heeft herhaaldelijk gezegd dat Russen en Oekraïners één volk zijn. Dat gevaarlijke uitgangspunt zou tot een verder militair conflict met het buurland kunnen leiden”, aldus De Vreij. Wanneer dat gebeurt zal Oekraïne er volgens hem alleen voor staan. “Hoewel Poetin telkens benoemt dat de NAVO een gevaar vormt voor Rusland, zal het bondgenootschap geen troepen naar de Oekraïne sturen omdat er geen officiële grondslag is. Dat de NAVO Rusland wil aanvallen is een hardnekkig vijandbeeld dat de Russen zelf hebben gecreëerd.”

Meerdere scenario’s

Ook Bob Deen van Instituut Clingendael ziet een grootschalige oorlog niet snel gebeuren. “Binnenvallen is één ding, veroverd gebied behouden en besturen is anders. Wel wil Rusland zeggen: ‘we hebben jullie omsingeld’. De Russen hebben niet alleen troepen aan de grens, maar kunnen ook vanuit Belarus in het noorden binnenvallen, vanuit de Krim in het zuiden en eventueel zelfs vanuit het Moldavische Transnistrië in het zuidwesten.” De meest waarschijnlijk route is volgens de expert toch een diplomatieke de-escalatie. “Poetin heeft tijdens het gesprek met Biden deels gekregen wat hij wil: duidelijk krijgen wie waar staat in Oost-Europa”, benadrukt Deen. “Poetin houdt de druk erop met zijn troepen, maar een oorlog zal ook voor hem grote problemen opleveren. Want als Rusland aanvalt volgen er forse economische sancties die het land zwaar gaan raken. De voor Rusland belangrijke Nordstream-2 pijpleiding zou niet in gebruik worden genomen en het land wordt afgesloten van internationaal bankverkeer, heeft Biden gedreigd.”

Vergelijkbare conflicten

Een middenweg is de formele erkenning door Rusland van de Donbas, het gebied in Oost-Oekraïne dat wordt geleid door separatisten. “Dat kan gebeuren wanneer de gesprekken tussen de VS en Rusland vastlopen, of als Oekraïne zich zorgen maakt en actief de Donbas wil heroveren. Rusland zet dan militaire middelen in om een politiek doel te bereiken en formaliseert de eigen aanwezigheid door die gebieden te erkennen. Dat hebben ze ook gedaan in 2008 in Abchazië en Zuid-Ossetië in Georgië waar ze permanent troepen hebben gestationeerd.”

Verdeelde EU

De grote afwezige in het geheel is de Europese Unie, terwijl het conflict zich toch dicht bij de grenzen van de EU afspeelt. “We hebben het altijd over onze strategische autonomie”, vervolgt Deen. “Maar het zijn weer de VS en Rusland die praten over Europese veiligheid. Vooral westerse landen hebben dubbele belangen en de EU is intern verdeeld, daarom lukt het niet om een krachtig EU-beleid te maken. De Duitsers hebben bovendien net verkiezingen gehad en de Fransen maken zich ervoor op. Met alarmistische taal over een dreigende invasie wil de president van Oekraïne Zelensky daarom op de agenda van de VS blijven. Want daar kijkt Rusland nog altijd tegen op.”