Tekst ritmeester Jessica Bode
Foto Ad Stegeman, archief
De geschiedenis van dit bijzondere oefenterrein
De Leusderheide is een bijzonder natuurgebied dat al honderden jaren wordt gebruikt als militair (oefen)terrein. Al ten tijde van het Napoleontische bewind worden er duizenden Franse en Bataafse militairen geherbergd. In de Tweede Wereldoorlog zijn er honderden gevangenen uit Kamp Amersfoort gefusilleerd. De Defensiekrant dook de geschiedenis in om meer te weten te komen over deze omgeving.
Wat voor gebied?
De Leusderheide in de gemeente Leusden ten zuiden van Amersfoort, is militair erfgoed van circa 1.000 hectare groot. Eigendom van de gemeente Amersfoort en niet toegankelijk voor publiek. Zo kunnen militairen er ongestoord en afgeschermd oefenen.
Dat doen we met hulp van defensiemedewerker Ad Stegeman. Als kind ging de geboren Leusdenaar en oud-marinier al regelmatig naar de Leusderheide om er hulzen te rapen. “Al dan niet met mijn vader die ook beroepsmilitair was”, voegt hij toe. “Als vrijwilliger van de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort (SNMKA) zit ik bij de werkgroep vermiste personen. Wij hebben onderzoek gedaan naar de massaexecuties die hier tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben plaatsgevonden. We hebben alle geruimde graven tot eind 1945 geïndexeerd. Ons doel? Nabestaanden een herdenkingsplek bieden.”
Militairen herbergen
Het is de Franse generaal Auguste de Marmont die de Leusderheide in 1804 uitkiest om er duizenden Franse en Bataafse militairen te herbergen. Aanvankelijk in tentenkampen, maar na een ziektegolf ontstond er meer vaste infrastructuur.
Tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870, nu 150 jaar geleden, krijgt het gebied de status van oefenterrein. “De roep om meer trainingslocaties werd groter”, legt Stegeman uit. “Tussen de steden lag dit grote, ongerepte gebied van heidevelden. De militarisering ervan begon in 1872. Het leger mocht het westelijk deel van het uitgestrekte gebied huren voor schietoefeningen. Het werd omheind en voorzien van schietheuvels om de munitie op te vangen.”
Zandhagedissen
Wie denkt dat defensievoertuigen een gevaar vormen voor de natuur heeft het mis. Het programma Vroege Vogels constateerde dat er zo’n 24.000 zandhagedissen op de Leusderheide wonen, met dank aan de voertuigen die de grond steeds omploegen.
70.000 gulden
In december 1887 verkoopt de Marke (een middeleeuws collectief van grotere boeren, red.) het 1.000 hectare grote terrein aan de gemeente Amersfoort voor 70.000 gulden. Die verpacht het destijds ‘eeuwig’ aan het Ministerie van Oorlog. Later het Ministerie van Defensie, dat het nog gebruikt als militair oefenterrein.
Massagraf
In totaal zijn er 650 mensen omgekomen in Kamp Amersfoort. Daarvan zijn 459 lichamen in massagraven terechtgekomen. Circa 170 gevangen werden gecremeerd of teruggeven aan familie. De rest betreft mensen die onder meer omkwamen tijdens transport naar de concentratiekampen.
Göring
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden in het noordoostelijke deel de huidige schietbanen aangelegd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt het gebied intensief gebruikt door de Duitse bezetter. Er zijn foto’s waaruit blijkt dat Hermann Göring er aanwezig was tijdens een inspectie. Aan de zuidrand lag schijnvliegveld SF21, ter afleiding van Vliegbasis Soesterberg. Daartussenin lag het afwerpgebied van vliegtuigbommen.
In die tijd werd het gebied gebruikt als executieterrein. In totaal zijn er 144 slachtoffers gevallen, die verspreid begraven liggen in 17 graven. Nu herkenbaar aan de gaten met paaltjes met een rode/blauwe of witte kop (zie afbeelding hieronder). Onder de slachtoffers 112 geëxecuteerden door de Schutzpolizei (Grüne Polizei) in het Jannetjesdal en 32 geëxecuteerden bij de oude handgranaatbaan op aanwijzing van toenmalig commandant Heller. Die stond onder leiding van de gevreesde beul SS'er Kotalla van Kamp Amersfoort.
De komst van de cavalerie
De Nederlandse verbondenheid met het gebied begint in 1954 als de cavalerie er, in het kader van de Koude Oorlog, intensief begint te oefenen met tanks. “Maar na hevige regenval werd het al snel een zooitje. Zand zakte af en gaf hinder op de provinciale weg. Er is een hoogteverschil van 60 meter”, vertelt Stegeman. “Daarom werd begin jaren 60 75% van het terrein opnieuw ingedeeld en tot een meter afgegraven. Ook werden brede tankbanen aangelegd om de natuur te sparen. De Leusderheide is dan het vaste oefenterrein voor het Opleidingscentrum Cavalerie op de Bernhardkazerne in Amersfoort en 101 Tankbataljon Regiment Huzaren Prins Alexander op de Du Moulinkazerne in Soesterberg.
Sinds de tank in 2013 is wegbezuinigd wordt het terrein intensief gebruikt door overige eenheden. “Het is populair omdat het verboden terrein is voor onbevoegden. Geen hulzenrapers of hobbyfotografen en er kunnen verschillende scenario’s worden beoefend. Zo is er een containerdorpje, radarbase met commandopost en Defensie is bezig om een Baileybrug op locatie te krijgen.”
Erfgoed
Ook staan er in de omgeving verschillende gebouwen die onder het Militair Erfgoed vallen. Zoals de karakteristieke houten gebouwen uit begin 1900, waaronder de schijvenloods, de barak die vroeger als woonhuis en kantine gebruikt werd en een gasmaskeroefenruimte die veel militairen zich nog wel zullen herinneren.
