Dit artikel hoort bij: Defensiekrant 16
Terugkijker
Het is weer tijd voor een blik op de kalender. In de rubriek 'Terugkijker' richten we het vizier om de week op een gebeurtenis uit het verleden. Van militair-historische aard en gebeurtenissen waarbij Defensie betrokken was, maar ook situaties die invloed hebben gehad op de hele wereld.
Tekst: Evert Brouwer | Foto’s: Diversen
Om hiermee het ‘o ja’-gevoel op te roepen, maar ook omdat we in deze jachtige tijd gebeurtenissen vaak zo snel vergeten of het ons niet meer exact herinneren. In deze aflevering gaan we terug naar 9 april 1945 toen de Duitse verzetsman, theoloog en denker Dietrich Bonhoeffer op persoonlijk bevel van Adolf Hitler in het concentratiekamp Flossenbürg is geëxecuteerd.
De sociale media zijn normaal gesproken geen bron waaruit de Terugkijker put. Tussen alle nuttige en minder nuttige zaken viel het oog op een oproep van Axel Wicke, een PKN-predikant uit Noordwijk en van Duitse komaf. Op Blue Sky vraagt hij om Dietrich Bonhoeffer, 80 jaar na zijn dood, te herdenken. Zijn nalatenschap kan ook vandaag de dag nog steeds een bron van inspiratie zijn, vindt hij.
Lutherbijbel
Dietrich Bonhoeffer wordt op 4 februari 1906 geboren in Breslau, het huidige Wroclaw (Polen). Hij groeit op in een intellectuele omgeving, waarin discussie en debat gewoon zijn. Van grote invloed op zijn leven is de dood van broer Walter, die sneuvelt in de Eerste Wereldoorlog. De kleine Dietrich is dan 11 jaar en tot dan heeft hij van de kansel gehoord dat God aan de kant van het goede, dus Duitsland, staat. Dat zet aan tot denken. Van zijn moeder krijgt hij de Lutherbijbel van zijn gesneuvelde broer, die levenslang met hem zou meegaan.
Na zijn studie theologie in Tübingen en Berlijn wordt Bonhoeffer in 1931 predikant en sluit zich aan bij de zogenoemde Belijdende Kerk (Bekennende Kirche). Het is een beweging die zich verzet tegen de invloed van het naziregime op de kerk. In 1933 zijn de protestantse kerken immers gedwongen te fuseren tot Deutsche Reichskirche, ook bekend als de Deutsche Evangelische Kirche.
Hij publiceert diepgaande studies als Nachfolge (Navolging) en Ethik (Ethiek), waarin hij pleit voor een actieve betrokkenheid van Christenen bij de wereld om hen heen.
Bonhoeffer stelt dat gelovigen niet kunnen blijven toekijken terwijl onrecht gebeurt. Hij gelooft dat echte navolging van Christus inhoudt dat men het leed van anderen deelt en hen helpt. Deze ideeën zijn cruciaal en vormen de basis voor zijn morele keuzes gedurende de oorlog.
Roep van Duitsland
Als de politieke situatie in Duitsland verslechtert na de machtsovername door de nazi's, groeit de druk op gelovigen en intellectuelen om zich aan te passen. Bonhoeffer weigert om te zwijgen. Hij schrijft brieven en artikelen waarin hij de onderdrukking en onrechtvaardigheden van het regime blootlegt. In 1940 vertrekt hij kort naar de Verenigde Staten om meer vrijheid te hebben. Dat knaagt aan zijn geweten. De roep van zijn land en de strijd tegen de nazi’s van binnenuit brengen hem terug naar Duitsland.
Air America
Hier wordt zijn verzet ook steeds sterker. Bonhoeffer sluit zich zelfs aan bij een complot om Adolf Hitler te vermoorden. Daaraan gaat een grote worsteling vooraf; die beslissing knaagt aan zijn christelijk geweten, omdat doden in élke situatie indruist tegen het goddelijk gebod. Niettemin doet hij mee, besluit om schuldig te worden, omdat hij overtuigd is dat dit de enige manier is om meer mensenlevens te redden. Het besluit getuigt niet alleen van zijn moed, maar ook van een diepgeworteld besef van verantwoordelijkheid. Zijn taak is het om vredesonderhandelingen voor te bereiden, mocht de aanslag lukken.
Kracht in geloof
Op 13 en 21 maart 1943 voert de verzetsgroep aanslagen uit op Adolf Hitler. Die mislukken allebei. In april 1943 wordt Dietrich gearresteerd door de Gestapo. Hij brengt twee jaar door in verschillende gevangenissen, waar hij blijft schrijven en reflecteren op zijn leven en zijn geloof. Tijdens deze periode steunt hij vele medegedetineerden. Hij vindt kracht in zijn geloof en wijst op de noodzaak om trouw te blijven aan de principes van zijn religie, zelfs in de meest barre omstandigheden.
Bevel van Hitler
In april 1945, slechts enkele weken voor de bevrijding, worden Dietrich, zijn broer Klaus en zwager Hans von Dohnányi geëxecuteerd. Zij waren betrokken bij de aanslag op 20 juli 1944 onder leiding van Klaus Schenk von Stauffenberg; Operatie Walküre. Pas in juni krijgen zijn verloofde en familie te horen dat Dietrich Bonhoeffer is vermoord op persoonlijk bevel van Adolf Hitler.
Broer Klaus wordt later in Berlijn geëerd met een struikelsteen (Stolpersteine) aan de Alte Allee 11 in de wijk Charlottenburg.
Dietrich leeft echter ook voort. Hij mag dan gefusilleerd zijn, de nalatenschap van Dietrich Bonhoeffer is zeker binnen de Protestantse kerk nog steeds springlevend. Er zijn de afgelopen jaren diverse films, boeken en beschouwingen over hem verschenen. Nabestaanden van de theoloog en een internationaal Bonhoeffer-Gesellschaft houden zijn gedachtegoed in ere en verspreiden die waar mogelijk.
Onlangs is er (opnieuw) een film over de theoloog uitgebracht: ‘Bonhoeffer – Pastor, Spy, Assassin’. “Emotioneel pakkend, maar het heeft bedroevend weinig te maken met de echte Bonhoeffer”, legt kenner en predikant Axel Wicke uit. “Het is een gemiste kans om een nieuwe generatie met zijn leven en denken bekend te maken. Hij wordt neergezet als een ethische fanaticus en dat was hij juist niet. Daarover was zelf Bonhoeffer kraakhelder: ethische fanatici zijn door hun overtuiging blind voor hun eigen medeplichtigheid aan de macht van het kwaad. Juist in deze tijd, waarin bijna iedereen in elk debat heilig van het eigen gelijk is overtuigd, zijn we gebaat bij de bedachtzame en zichzelf nooit vrijpleitende genuanceerdheid waar Bonhoeffer voor stond. In een tijd waarin veel mensen worstelen met vragen over ethiek en verantwoordelijk leiderschap, blijft Bonhoeffer een bron van inspiratie.”
